اېسلتمه: بیلیم یورتی استادی، تیلشناس و یازووچی دوکتور عزیزالله ارال سلاموطندار بیلن مخصوص صحبتده، تورکیه ملی تعلیم وزیرلیگی تاریخی-جغرافی تعریفلرده «مرکزی آسیا» اتمهسینی اۉرنیگه «تورکستان» سۉزینی معارف گه کیریتگنی، «مستملکه چیلیک» غایه سینی تازهلشگه و «تورک دنیاسی بیرلیک غایهسینی» مستحکملشگه خدمت قیلیشینی ایتهدی. ارال جنابلرینینگ فکریچه، تورک دېگنده، تورک تیللری عایلهسیگه منسوب تیللرده سۉزلشهدیگن تورلی خلق توشینیله دی و «تورک» اتمهسی کېنگ معناده تورکی تیللی قبیلهلر و اولرنینگ تاریخی-مدنیتی گه نسبتن ایشلهتیلهدی.
اۉزبېکلر تورکی عایلهگه منسوب، لېکن ملی و منطقوی تاریخ دوامیده تورلی کامپانېنتلر بیلن شکللنگن دیب قوشیمچه قیلهدی، عزیزالله ارال.
سلاموطندار: تورکیه تعلیم وزیرلیگی مرکزی آسیانی «تورکستان» دېب اۉزگرتیردی — نیمه بۉلماقده، بونی قندهی توشونیش کېرهک؟
ارال: ۲۰۲۵-ییل، ۱۸–۱۹ نوامبر کونلری تورکیه ملی تعلیم وزیرلیگی تاریخی-جغرافی تعریفلرده «مرکزی آسیا» اتمهسینی اۉرنیگه «تورکستان» سۉزینی معارف گه کیریتگنینی رسمی اعلان قیلدی. وزیرلیک نینگ ایضاحی گه کوره، تورکستان اتمه سی «مستملکه چیلیک» غایه سینی تازهلشگه و «تورک دنیاسی بیرلیک غایهسینی» مستحکملشگه خدمت قیلهدی.
سلاموطندار: «تورک» دېگنده کیم توشونیلهدی و «تورکلر» کیملر؟
ارال: تورک/تورکی «تورک» دېگنده، تورک تیللری عایلهسیگه منسوب تیللرده سۉزلشهدیگن تورلی خلق و خلقلر (تورلی تاریخی قبیلهلر، اېلتلر) توشینیله دی. بونده بیولوژیک یاکه یگانه ملی کېلیب چیقیشدن کۉره – تیل، مدنی-تاریخی علاقهلر و اۉخشهش اېتنیک تاریخی اېلېمېنتلر اساسی مېزان دیر. شوندهی قیلیب، «تورک» اتمهسی کېنگ معناده تورکی تیللی قبیلهلر و اولرنینگ تاریخی-مدنیتی گه نسبتن ایشلهتیلهدی.
سلاموطندار: اۉزبېک تیلیمی — تورکی تیلمی؟ (تیلشناسلیک جهیتدن)
ارال: هه، اۉزبېک تیلی قرلوق گروهیگه منسوب تورکی تیل حسابلنهدی. او ۲۰- عصر باشلریده چغتای ادبی تیلی نینگ وارثی صفتیده شکللنگن و ۲۰- عصرده زمانهوی معیاری اۉزبېک تیلی صفتیده رواجلندی. اۉزبېک تیلی گرامر و لغت بایلیگی جهتدن تورکی تیللرعایلهسی نینگ بیر قسمی، لېکن تورک (یعنی بوگونگی تورکیه تورکچهسی بیلن اوغوز گروهیدن بۉلگنی اوچون فرقلری (فنولوژی، لغت، ایریم گرامر خصوصیتلری) گه کوره فرق قیله دی.
سلاموطندار: اۉزبېکلر اصلیده «تورک» بۉلسه، نېگه «اۉزبېک» اتَمهسی پیدا بۉلگن، اېتناگېنېز قندهی یوز بېرگن؟
ارال: بو سوال تاریخی-اېتنوگرافیک و سیاسی جهتدن انچه مرکب سوال. مرکزی آسیاده میلاددن اولگی و اۉرته عصرلر دوامیده تورلی ایرقلر، تیللر و دولتلر ارهلشیب، ینگی اېتنیک بیرلیکلر حاصل بۉلگن. تورک تیللری ترقهلیشی، مۉغوللر، ایران تیللی اهالی قتلملری، محلی قبیلهلر، برچهسی ارهلشگن.
«اۉزبېک» اېتنونیمی اساسن ۱۳-۱۴-عصرلرده تورلی تورکی-مۉغول قبیلهلر (جملهدن، قزاق-قۉچقار، قیپچاق کبی گروهلر) همده شیبانیلر دوریده (۱۶- عصر) تیل-مدنیت عنصری گه ایلنگن. شو بیلن بیرگه، ساوېت دوریده ملی چېگرهلش (۱۹۲۰-ییللرده) آرقهلی «اۉزبېکستان» جمهوریتی شکللنتیریلگنیده زمانهوی اۉزبېک ملی کیملیگی رسمیلشتیریلدی. نتیجهده اۉزبېکلر – اساسی ترکیبی جهتدن تورکی (تورک تیلیده سۉزلشوچی) خلق، لېکن اولرنینگ اېتناگېنېزی (شکل لنیش جریانی) بیر نېچته تاریخی کمپانېنتلر(قرلوق، قیپچاق، اوغوز) ایلیمینتلرنی اۉزیده جمعلگن.
سلاموطندار: تیل و خلق جهتیدن «اۉزبېکلر» بیلن «تورکلر» (تورکی دولت — تورکیه اهالیسی) اۉرتهسیدهگی اۉخشهشلیکلر و فرقلر نیمه ده؟
ارال: اۉخششلیکلرشوندن عبارت کی، بولر ایککلهسی هم تورکی تیللرگه تېگیشلی. عمومی تیپولوژی خصوصیتلری: اگگلوتیناتیک، سۉز ترتیبی، عمومی لېکسیکوژی بایلیگی مشترک. مدنی عنصرلر آغزهکی ایجاد، فولکلور، حماسی عنعنهلر، دینی-اخلاقی جهتلر، قیشلاق-شهر عنعنهلری کبی عمومی لیکلرگه اېگهدیرلر.
فرقلرگه کیلسک، تورکیه تورکچهسی اوغوز تورک تیلی گروهیگه منسوب، اۉزبېکلر اېسه قرلوق گروهیگه منسوب. تاوش و مورفېم اۉزگریشلریده (مثلاً، اۉزبېکچهده – ذوق «ق» تاوشی، تورکچهده اېسه «ک»-نسخه سی؛ شونینگدېک، اونداش اۉتکزیش و صفتدهگی فرقلر) نمایان بۉلهدی
لېکسیک (سوز بایلیگی): اۉزبېک تیلیده فارس-عرب و روس تأثری کۉپراق سقلنیب قالگنی، تورکیه تورکچهسیده اېسه ۱۹-۲۰-عصرلرده غربی تأثر و مستقللیکدن کېینگی تیل اصلاحاتلری طفیلی باشقه لېکسیک ینگیلنیشلر کوزهتیلهدی.
تاریخی نقطه نظردن قره گنده: تورکیه و اۉزبېکستان تاریخی جهتدن تورلی تجربهلرنی باشدن کیچیرگن. (مثلن، چینگیزخان/موغول میراثی، شیبانیلر، روس امپراطورلیگی، ساوېت تجربهسی) نتیجهسیده تورکیه و اۉزبېکستان بیر-بیریدن فرقلنهدی.
سلاموطندار: تاریخی جغرافی میدانده اولر قندهی رۉل اۉینهگن؟ (تورک-اۉزبېک رۉللری)
ارال: تورکی قبیلهلر مرکزی آسیا بۉیلب کۉچیب، سودانی شکللنتیردی؛ سودا یۉللری (بویوک ایپک یۉلی) آرقهلی مدنی المشینووده مهم واسطهچی بۉلدیلر. ۱۱-۱۳- عصرلرده تورکی دولتلر (قرهخانیلر، غزنویلر، قرلوق تشکیلاتلری) منطقهده حکمرانلیک قیلدی؛ کېینچهلیک شَیبانیلر، خیوه و بوخارا خانلیکلری اۉرنهتیلدی – بو اۉزبېک اېتنیک کیملیگینی و سیاسی توزیلیشی شکللنیشیده مهم باسقیچ اېدی. تورکستان تاریخی اتمهسی اساسن شو حدود نینگ تورکی-مدنی مرکزیلیگینی انگلهتر اېدی.
سلاموطندار: بوگونگی کونده – افغانستاندهگی اۉزبېک-تورکلر وضعیتینی قندهی بهالش ممکن؟
ارال: افغانستانده اۉزبېکلر شمالی حدودلرده سېزیلرلی درجه ده یشه یدیلر. تورلی منبعلرگه کۉره، اولرنینگ مملکت اهالیسیگه نسبتن سانی ۱۰–۱۵٪ اطرافیده بهالنهدی. سۉنگگی اۉتتیز-قیرق ییل ایچیده اولرنینگ سیاسی اورنی انیقلندی. منطقوی خوفسیزلیک و چېت اېللر بیلن علاقهلرگه تأثر کۉرستدی. حاضرگی سیاسی حاکمیت – اسلام امیرلیگی حکمرانلیگی دوریده اۉزبېکلر ایچکی سیاست ده بیر آز چېکلنگن کورینه دی.
قیسقهچه خلاصه:
اېتنیک کیملیک – هم تاریخی جریانلر، هم زمانهوی سیاسی قرارلر محصولیدیر. «تورک» و «اۉزبېک» اتمهلری بیر-بیرینی رد اېتمهیدی. اۉزبېکلر تورکی عایلهگه منسوب، لېکن ملی و منطقوی تاریخ دوامیده تورلی کامپانېنتلر بیلن شکللنگن. تورکیه «مرکزی آسیانی – تورکستان دېب اتشی — بو اتمه-ایشلهتیشدهگی سیاسی و مدنی بحثنی جانلنتیریشگه خدمت قیلماقده. پیداگوژی تېرمینولوژیدهگی بوندهی اۉزگریشلر کېلهجک اولاد نینگ تاریخی-مدنی آنگیگه تأثر کۉرسهتهدی و منطقهدهگی اوزلیک سیاستینی ینگی باسقیچگه آلیب کېلیشی ممکن.
