سلام‌وطندار، نماینده‌لر کینگشی سابق عضوی و اوکرین اولکه‌سی بوییچه افغانستان نینگ سابق ایلچی‌سی استاد سردار محمد رحمان اوغلی بیلن صحبت اوتکزگن و بو صحبت‌ده اوزبیک تیلی ملی کونی اهمیتی و اوزبیک تیلی‌نی رواجلنتیریش یول‌لری خصوصیده بحث قیلینگن.
سلام‌وطندار: ۲۹- میزان اوزبیک تیلی ملی کونی نامیده ناملنیشینی نیمه اهمیتی بار و اوزبیک تیلی‌نی رواجلنتیریش اوچون قنچه یاردم بیره‌دی؟
رحمان اوغلی: بیرینچیدن، بوگون‌نی خلقی‌میزگه قوتلوغ بولسین دیب و اوندن سونگ، ۲۹- میزان‌نی اوزبیک تیلی ملی کونیده ناملنیشینی اوزبیک ترکچه‌سینی رواجلنتیریش و یوکسلتیریش اوچون جدی اقدام بیله‌من. بو حرکت هرکیم تامانیدن بولگن بولسه کوپ بیر یخشی حرکت دیر و بو کونیدن قوتلش ضرور. مین فکر قیله‌من کیلهجکلرده هیچ بولمسه افغانستان و دنیا اوزبیکچه‌سینی بیربیراویگه یقین‌لشتیریش و بیربیراویگه تانیتیش خصوصیده زمینه یره‌ته‌دی. انه‌شو سبب، بوگون‌نی قوتلوغ و هر کیم تامانیدن بولگن بولسه استقبال قیله‌من.
سلام‌وطندار: سونگی ییل‌لرده اوزبیک تیلی وضعینی‌نی قنده‌ی تیکشیره‌سیز؟
رحمان اوغلی: ایسکی‌دن کوره یخشی، چونکه حاضر بیله‌میز انترنت دنیاسی و انترنت‌نی ایچیده اجتماعی ترماقلر و یا-ده رسانه‌لر بیزنی اوزبیکچه‌میزنی و کلی شکلده آلینگن‌ده ترکچه‌میزنی دنیا ده یوکسلتیریش اوچون قدم‌لر قویگن. ایسکی‌ده، مینی یاشم‌ده بولگن انسان‌لر یخشی بیله‌دیلر کیم، افغانستان ترک‌لرنی ایچیده ۱۰۰ دن ۵% یعنی مکتب و بیلیم یورت اوقیگن انسان‌لردن ۵% اوزبیکچه‌نی یازیب و اوقویش‌گه قادر ایمس ایدیلر، لیکن بوگون اوزبیک تیل‌نی اوقیب و یازه‌دیگنلر مین فکر قیله‌من ۶۰% دن یوقاری حتا ۷۰% گه ایر‌یشگن. چونکه حاضر اجتماعی شبکه‌لرده آدم‌لر اینقسه مکتب و بیلیم یورت اوقیگن انسان‌لریمیز اوزبیکچه، ترکمنچه، آذریچه و یا-ده باشقه ترکی لهجه‌لرینی یازماق اوچون اینتیله‌دیلر. بو اوچون حاضر بیزنینگ تیلی‌میزنی موقعیتی ایسکی‌دن کوره جوده هم یخشی، چونکه حاضر ترک تیلی یعنی بو فرق قیلمه‌یدی استانبول ترکچه‌سی می یا-ده اوزبیک و ترکمن ترکچه‌سی می. حاضر دنیا تیل‌لریدن بیری یا-ده دنیا نینگ تیریک تیل‌لریدن بیری حساب‌لنه‌دی و ایشانه‌من کیم کیلهجکلرده کوپ رواجلنه‌دی و کوپ یوکسله‌دی.
سلام‌وطندار: دولت، اوزبیک تیلی‌نی رواجلنتیریش اوچون سعی و حرکت قیلمه‌گنی معلوم، لیکن بو ۶۰% انسان‌لر اوزبیک تیلی‌گه یازیش و اوقیش‌نی قنده‌ی اورگندی‌لر؟
رحمان اوغلی: ۲۰ ییلدن بویان انترنت اینقسه اجتماعی ترماقلر، حتا ایتیشی‌میز ممکن ترکچه تیلی‌گه هیچ‌کیم فیسبوکچه خذمت قیلمه‌گن. چونکه بیزنی انسان‌لریمیز افغانستانده اولتریب استانبول ترکچه‌سی یا-ده لهجه‌سینی فقط فیسبوک و انترنت‌دن اورگنماقده و شونینگدیک، استانبول‌لیک‌لر ایسته‌گن حالده، افغانستان و یا-ده اوزبیکستان اوزبیک ترکچه‌سینی اجتماعی ترماقلر آرقه‌لی اورگه‌نیش‌لری ممکن. شو یوزدن ایته‌من بو تیلگه اجتماعی ترماقلر و انترنت‌چه هیچ‌بیر دولت خذمت قیلمه‌گن و مین فکر قیله‌من کیلهجکلرده خلقی‌میزنی ۱۰۰ دن ۹۰% موجود امکانیت‌لردن فایده‌لنیش بیلن تیلی‌نی رواجلنتیریلیشی‌گه حصه قوشه‌دیلر، لیکن دولت‌لر اینقسه بیزنینگ دولتی‌میز اوز ایشیگه مشغول دیر و افغانستان فرهنگی اینقسه تیل‌لری بیلن هیچ‌قنده‌ی علاقه آلگن ایمس دیر. البته اوزبیک ترکچه‌سی یا-ده ترکمن ترکچه‌سی اولر اوچون تیل قطاریگه حساب‌لنگن ایمس ایدی، الله گه شکر سونگی ۱۰ ییل ایچیده ییگیت‌لر و انسان‌لریمیزنی سعی و حرکت‌لری بیلن بیزنینگ تیلی‌میز هم باشقه تیل‌لر قطاریگه کیرگن و باشقه تیل‌لر قطاریگه کیرگنده حق و حقوقی‌گه ایگه بوله‌دی.
سلام‌وطندار: افغانستان اساسی قانونی‌گه کوره، اوزبیک تیلی افغانستان دولتی نینگ اوچینچی رسمی تیلی تانیلگن، لیکن کوپلب دولتی اداره‌لرده باشقه تیل‌لر یانیده اوزبیک تیلده خبر و گزارشلر نشر قیلینمه‌یدی سببی نیمه؟
رحمان اوغلی: اوزبیکچه‌نی حاضرگه‌قدر «ازبک» یازیب کیلگن‌لر، بیراق سیز و بیز حرکت و دادخواه‌لیک قیلدیک و آدم‌لرگه اورگت دیک، حاضر اوزبیکی یازه‌دیلر. شونینگدیک، بیزنی قدریت‌لریمیزنی و بویوکلریمیزنی لنگ و آقساق دیب کیلگن ایدیلر، بیراق بیزعکس‌العمل کورست دیک، حاضر اوزبیک یا-ده باشقه بیر ترک بولگن جای‌لرده بویوکلریمیزنی لنگ دیمه‌ی‌دیلر و آقساق دیگنده عکس‌العمل بیلن روپه‌ره بولیش‌دن قورقه‌دیلر، یعنی بو بیزگه باغلیق. دولت انسان‌لر و ملت‌لردن تشکیل تاپه‌دی، ملت‌لر اوزی دادخواه‌لیک قیلمه‌گنده هیچ‌بیر دولت بو سیزنینگ حقی‌نگیز دیب اوی‌ینگیزگه کیلتیریب تسلیم قیلمه‌یدی. انه‌شو سبب، بیز بیرینچیدن سیاسی حقی‌میزگه ییرشیب فرهنگی‌میزنی اولویت‌گه قرار بیریشی‌میز کیره‌ک. چونکه بیزنی فرهنگی‌میز و تیلی‌میز دنیا فرهنگی‌گه تیگیشلی، یعنی اوزبیکچه یالغیز افغانستان، اوزبیکستان، چین یا باشقه جغرافیه‌لرگه محدود بیر تیل ایمس. بیز چین نینگ دیواری‌دن توتیب تا سویس و آلپ تاغلریگچه بیر تیل، تاریخ و ملت‌میز.
سلام‌وطندار: اوزبیک تیل‌نی اورگه‌تیش و رواجلنتیریش اوچون، افغانستانده اوزبیک تیلده نشرات بیره‌دیگن خصوصی رسانه‌لرنینگ نشراتی قنچه‌لیکچه فایده‌لی بولگن؟
رحمان اوغلی: هر بیر ایش و هر حرکت مین فکر قیله‌من فایده‌لی دیر. چونکه هیچ ایش و هیچ حرکت قیلمه‌گن انسان‌لر اشتباه قیلمه‌یدی، لیکن حرکت و فعالیت قیلگن انسان‌لردن بیر ثمر کوتیشی‌میز لازم. او اوچون ۴ نهال بیرجایگه ایکماقچی بولسه‌نگیز ۱۰۰ دن ۵۰% قوریگنده ۵۰% نی قالیشی ممکن. البته رسانه‌لر اینقسه شمال‌ده خلقی‌میز اوچون نشرات بیره‌دیگن میدیالر و یا-ده اوزبیکچه و ترکمنچه تیلده نشرات بیره‌دیگن رسانه‌لر کابل و باشقه ییرلرگه بولسه نقش‌لری کوپ کته دیر و فکر قیله‌من کیله‌جک اوچون بو نقش‌لر کته بوله‌دی. کابلده کوپ مهم تلویزیون‌لرنینگ مشتری جذب قیلیش اوچون و یا-ده خلقی‌میز خاطرینی قولگه کیلتیریش اوچون گاهی اوزبیکچه یا-ده ترکمنچه‌ده نشرات بیریش‌لری ممکن. لیکن بیزلرنینگ کوپراق انترنت‌دن فایده‌لنیشی‌میز کیره‌ک، چونکه حاضر انترنت‌ده یوتوب، فسبوک و باشقه ترماقلر بار و بو ترماقلر هرکیم‌دن کوره، بیزگه کته خذمت قیلگن، بو شبکه‌لر بولمسه ایدی دنیا ترکچه‌سی بیربیراویگه قوشیلمس ایدی و افغانستانده‌گی اوزبیکچه و ترکمنچه بیله‌دیگن انسان‌لر اوز تیلی‌گه یازه آلمس ایدیلر. حاضر کوره‌سیز هر بیر ییگیتی‌میز اجتماعی ترماق‌لرده حضوری بار توغری بولسین یا-ده خطا، لیکن اوز تیل‌لریگه یازیش اوچون سعی و حرکت قیله‌دی.
سلام‌وطندار: آنه تیلده تعلیم کوریش اهمیتی خصوصیده نیمه فکرینگیز بار؟
رحمان اوغلی: آنه تیلده تعلیم کوریش کته بیر شانس بوله‌دی، لیکن مین هیچ‌بیر زمان آنه تیلیم ده تعلیم کورمه‌گنمن. مین فارسچه٬ روسچه و آلمانچه‌ده تعلیم کوردیم و هیچ بیر زمان اوزبیکچه، استانبول ترکچه‌سینی یا-ده آذری ترکچه سینی بیر کون هم الفباسینی یازیب کورگن ایمس‌من، بیراق انسان‌لرنینگ علاقه‌سیگه باغلیق چونکه آنه تیل‌نی قدریتی‌نی بیلگنده و اونگه قدر بیرگنده یخشی اورگنه آله‌دیلر. انسان‌لر اوزنی تانیتماقچی بولگنده بیرینچیدن آنه تیلگه قدر بیریب و تانیتیشی کیره‌ک و آنه‌سینی قدر بیرگنده آنه تیلی‌نی یخشی بیر شکلده اورگنه‌دی. آنه تیلی‌نی یخشی اورگنگن کیشی‌لر فارس٬ عرب و انگلیسچه‌نی یخشی اورگنه‌دیلر. کوره‌سیز حاضرده افغانستانده اوزبیک تیلی‌نی بیلگن عالم‌لر و ییگیت‌لر باشقه تیل‌لرنی هم یخشی شکلده اورگنگن‌لر و سوزلشه‌دی‌لر. شو یوزدن مین فکر قیله‌من هر بیری‌میزنی کوپلب غرور بیلن اوز تیلی‌میزنی اورگنیشی‌میز لازم. بو فرق قیلمه‌یدی اونگه تعلیم آله‌سیز یا-ده آلمه‌یسیز اگر ممکن بولسه آلینگ و اگرده ممکن بولمسه باشقه تیل‌لرگه تعلیم کورگنده اوز آنه تیللی‌نگیزنی اونتمنگ.
سلام‌وطندار: بیرقطار بویوک‌لری‌میز موقف‌گه ییتیشمسدن آلدین تیلی‌نی رواجلنتیریش اوچون سعی و حرکت قیله‌دی، لیکن موقف‌گه ییتیشگنیدن سونگ، حتا اوز تیلی‌گه صحبت قیلیش‌نی ایستمه‌یدی، سببی نیمه‌دی؟
رحمان اوغلی: مین فکر قیله‌من بیزنینگ انسان‌لریمیز بیرینچیدن اوزلریگه ایشانسین‌لر، ایشانچ بولگن صورتده، انسان‌لر البته کیم اوزبیکچه‌نی بویوک‌لیگینی و قدرینی و ترک تیلی نینگ دنیا بوییچه بیر تیل بولگنی‌نی بیله‌دیلر و بو بیلن فخرلنه‌دیلر، چونکه ترک تیلی جغرافیایی نقطه‌نظردن چین دن باشلب سویس تاغ‌لریگه‌قدر گپره‌دیگن بیر تیل و بویوک تاریخگه ایگه قنچه امپراتورلیکلر ایجاد قیلگن. ترک تیلی دربار ده بولسین یا-ده اوروش هر ییرگه بار ایکن. بو تیل‌نی قدرینی بیلمه‌گن انسان‌لر و یا-ده وزیر، وکیل و والی بولگنده بو تیل‌نی گپره آلمه‌گن انسان‌لر اوزلریگه حرمتی بولمه‌یدی اوزی‌لریگه قدر بیرمه‌گن بوله‌دی، بونده‌ی انسان‌لر قوم و اولکه‌سی نینگ دردیگه ییمه‌یدی و ایشانه‌من بیزلردن کوپ آز انسان‌لر اوز تیل‌لریگه گپره آلمه‌یدی یا-ده گپرمه‌یدی.
سلام‌وطندار: اوزبیک تیل‌نی رواجلنتیریش، اورگنیش و اورگه‌تیش اوچون یاش‌لر و دولت مقام‌لریده بولگن اوزبیک‌لرگه پیامی‌نگیز نیمه‌دی؟
رحمان اوغلی: هر بیر نرسه‌نی اورگنیش اوچون بیرینچیدن “اقرا” دن باشلش لازم. تعلیم کورمسک هیچ‌بیر ییرگه ییتیشمه‌یمیز و ییتیشگنده قدرینی بیلمه‌یمیز. شو اوچون انسان‌لریمیزگه تعلیم کورینگلر دییمن و بو فرق قیلمه‌یدی آنه تیلگه تعلیم کوره‌دیلر می یا-ده باشقه تیل‌لرگه. باشقه تیل‌لرگه تعلیم کورگنده آنه تیل‌نی هم یخشی شکلده اورگه‌نیش کیره‌ک. مثلاً٬ اوزبیکچه ترکچه‌سینی اورگنگنیگیزده باشقه ۲۰ ترکچه لهجه‌لری سیزگه آسان بوله‌دی. سیز اوزبیکچه لهجه‌سینی یخشی بیل‌سنگیز، استانبول بارسنگیز استانبول ترکچه‌سیگه هیچ‌قنده‌ی قیین‌چیلیک بیلن دوچ کیلمه‌یسیز و یا-ده آذربایجان بارسنگیز آذری ترکچه‌سی، سایبریا بارسنگیز باشقه ترکی لهجه‌لرده سیز بیلن گپریش قولای بوله‌دی و سیز ۲ آی‌ده همه تیل‌لرنی یخشی شکلده اورگنیب آله‌سیز، بیر مستقل تیل‌نی ۴ یا-ده ۵ ییل‌گه یخشی اورگه‌نیب بولمه‌یدی. انه‌شو سبب، بیزنینگ انسان‌لریمیز بیرینچیدن “اقرا” دن باشله‌سین‌لر و ایکینچی‌دن اوز آنه تیل‌لریگه اهمیت بیریب اورگنیش اوچون حرکت قیلسین و اوز تیلی‌نی اورگنگنیدن سونگ، باشقه تیل‌لرنی اورگنیش‌لری حتمی. بیزلرنینگ انگلیسی، فارسی و باشقه تیل‌لرنی اورگه‌نیشی‌یمز لازم. چونکه باشقه‌لردن کوره بیزلرنینگ قیین‌چیلیگی‌میز کوپراق. او اوچون بیز باشقه‌لردن کوره کوپراق ایشلشی‌یمز و اوقیشی‌میز کیره‌ک و ایشانه‌من ییگیت‌لریمیز بو ایش‌نی قیله‌‌دیلر و ایشلب کیلماقده‌لر و مین ییگیت‌لریمیزنی حاضرگی قیلیب کیله‌دیگن ایشلریدن راضی من و شونینگدیک، کیلهجکلرده قیله‌دیگن ایش‌لریمیز کوپ و انشالله ییگیت‌لریمیز و کیله‌دیگن نسل‌لریمیز یخشی شکلده بجره‌دیلر.
سلام‌وطندار: سلام‌وطندار بیلن سوزلشووگه حاضر بولگنیگیزدن کته رحمت
