سلاموطندارنینگ افغانستان ۱۶ ولایتیده ۴۸ یاش (۳۸ اوغیل و ۱۰ قیز) بیلن اۉتکزگن صحبتی شونی کورستهدی کی، سۉنگی تورت ییل دوامیده، اسلام امیرلیگی حکومتی تامانیدن جاری قیلینگن چېکلاولر و تحریملر بعضی فرهنگی بولیملر گه سلبی تأثیر قویب و بو ساحهلرده یاشلر مصروفتینی کمهیتیرگن.
اوشبو معلوماتلر گه کوره، یېتکرمهلرده ژورنالیستلر سانی ۸۴۰۰ دن میلادی ۲۰۲۱-ییلده ۵۱۰۰ کیشی گه کمهیگن؛ فقط ۵۶۰ عیال یېتکرمهلرده ایشلهماقده. باشقه تاماندن ادبیات و یازووچیلیک ساحهسیده یاشلرنینگ ادبی تدبیرلرده اشتراکی ۴۰ دن ۵۰ فایز گه کمهیگن، نقاشلیک و چیزیش (رساملیک) ساحهسیده بعضی هنری ایشخانهلرده اورگهنووچیلر ۱۰۰ – ۲۰۰ نفردن ۴۰ کیشی گه کمهیگن.
سینما، افغان فیلم یاپیلیشی بیلن فیلم ایشلب چیقریش بوتونلی توختهب و سینما سالونلری یاپیلیشی گه روپهره بولدی، عکاسلیک و گرافیک بویورتمهلر سیزیلری درجهده کمهیشیگه دوچ بولگن.
شو بیلن بیرگه، اقتصادی مسئلهلر بیلرمانلری، مملکتده ایشسیزلر سانیگه قرهگنده، یاشلر گه ایش زمینهلری یرهتیلیشی اوچون تورلی خیلمهخیلیک یرهتیلیشی کېرهک دیب آگاهلنتیرهدیلر؛ بیراق اوشبو گزارش معلوماتلری اساسیده، یاشلرنینگ بو ساحهلرده اشتراکی کمهیشی ایشسیزلر سانینی آشیریشی ممکن.
یېتکرمهلر چېکلاولر سایهسیده؛ یاش ژورنالیستلرنینگ ایش کېلهجگیدن قورقیشی و قیزیقمسلیگی
اسلام امیرلیگی حاکمیتیدن سۉنگ، مملکتدهگی یېتکرمهلر گه ینگی چېکلاولر و تحریملر جاری قیلیندی. میلادی ۲۰۲۱-ییلده افغانستان بوییچه یېتکرمهلرده ۸۴۰۰ ژورنالیست ایش بیلن مصروف اېدی؛ بیراق اېندیلیکده فقط ۵۱۰۰ ژورنالیست ایشلهماقده و اولرنینگ ۵۶۰ نفری عیاللر دیر.
میلادی ۲۰۲۴-ییلده ۱۸۱ یېتکرمه حقوقی نقض ایتیلگن، ۱۸ یېتکرمهلرنینگ نشراتی توختهتیلشی و ۵۰ دن آرتیق ژورنالیستنینگ حبس گه آلینیشی طفیلی، افغانستان ایرکین یېتکرمهلر ریتینگیده ۱۲۲-دن ۱۷۸نچی اورینگه پس توشدی.
قویاش ۱۴۰۱-ییلده، امر معروف و نهی منکر وزیرلیگی عیال نطاقلر گه «ماسک» کییش بویروغینی بیردی. قویاش ۱۴۰۳-ییلده، افغانستاننینگ چمهسی ۱۴ ولایتیده تیریک موجوداتنی صورت گه توشیریش تقیقلندی.
افغانستان ژورنالیستلر مرکزینینگ معلوماتی گه کوره، اوتگن بیر ییل دوامیده ۱۲ تلویزیون یاپیلگن و آزاد ژورنالیستلر اویوشمهسی معلوماتی اساسیده، ۵۷ تلویزیون اقتصادی و باشقه تورلی قیینچیلیک سبب یاپیلگن.
بامیانلیک ۲۵ یاشر الینا یېتکرمهده ایشلهگن شوندهی دیېدی: «چېکلاولر کوپ، ایش جریانیده قورقهمیز. شرایط شوندهی دوام اېتیب و اۉزگرمهگن حالده، کېلهجک نامعلوم دیر. اۉزیم احتمال یېتکرمهده باشقه ایشلمهسم؛ چونکی حاضر قیین شرایط بیلن یوزمه-یوز من.»
پروان یشاوچیسی ۲۴ یاشر حلیمه یېتکرمهده ۸ ییل ایشلهگن، ایتیشیچه: «جاری قیلینگن چېکلاولر یېتکرمهلر و حتا اۉزیم همده حاضرگی شرایطده ایشلهیاتگن ژورنالیستلرنینگ آنگی گه تأثیر قویگن. شرایط شوندهی دوام ایتیب و اۉزگرمهگن حالده، یېتکرمهلرده ایشلهیدیگن عیاللرنینگ احوالی حاضرگیدن هم کوره یامانلشیشی ممکن.»
خصوصی بیلیم یورتلردن بیریده استاد شهزاد آرین، ژورنالیزم بولیمیده طلبهلرنینگ ۴۰ فایز کمهیشیدن خبر بیرهدی. اونگه کوره: «طلبهلرنینگ اشتراکی احتمالی شکلده ۴۰ فایز یا کی اوندن کوپراق کمهیگن. نهفقط اشتراک کمرنگ بولگن، قالگنلری هم اوقیش گه قیزیقمهیدی. قورقو منطقی بولیشی ممکن، یاشلر کېلهسی کون بیلیم یورتدن فارغ بولگچ ایشسیز قالیشلرینی حس قیلهدیلر.»
یېتکرمه بوییچه بیلرمان وحید غروال شوندهی دیېدی: «ژورنالیزم و یېتکرمه گه قیزیقیش محیط و جمعیت گه باغلیق دیر. ژورنالیست شوندهی فعال بولسه کی جمعیتدهگی مسئولیتنی بجره آلسه، ایتیلمهگنلرنی ایته آلسه، کمچیلیکلرنی آچیقله آلسه. بوندهی امکانیت بولمسه، ژورنالیست و یېتکرمهلرنینگ اصلا عینی وجودی بولمهیدی.»
یېتکرمه بوییچه بیلرمانلردن باشقه بیری نایل ابراهیمی هم فکرینی شوندهی بیان قیلهدی: «کوپ اۉزگریشلر بار کی یېتکرمه خادملری خواطریگه سبب بولهدی. یاشلر بازار قندهیلیگینی بیلهدی، ایش امکانیتی یوقلیگینی کوریشگن حالده، کېلهجکده ایش تاپیش اوچون بو بولیمنی تنلشدن واز کیچهدیلر.»
ادبیات چېکلاولر سایهسیده؛ شاعر و یازووچی یاشلرنینگ خواطر و ناامیدلیگی
قویاش ۱۴۰۴-ییل، ۸-سنبلهده، ینگی قانون «مشاعره ترتیبی» بیر کیریش (مقدمه)، اوچ باب، ایکی فصل و ۱۳ ماده تصدیقلندی. شو بیلن بیرگه، تعلیمی مرکزلرده ۶۷۹ عنوان کتاب اوقیتیلیشی تقیقلندی، عیاللر تامانیدن یازیلگن ۱۴۰ کتاب تقیقلنگن کتابلر رویخطی گه کیریتیلدی، ایران یازووچیلری یا کی بو مملکت ناشرلری گه عاید ۳۱۰ کتاب ییغیلدی.
شو بیلن بیرگه، سلاموطندارنینگ معلوماتی شونی کورستهدی کی، یاشلرنینگ اویوشمهلر و ادبی تدبیرلرده اشتراک ایتیشی ۴۰ دن ۵۰ فایز کمهیگن. سلاموطندارنینگ ۱۱ یاش شاعر و یازووچی و اوچ ادبی و فرهنگی اویوشمه بیلن صحبتی شونی کورستهدی کی، بو چېکلاولر سایهسیده، یاشلر خونسردلیک، توشونماوچیلیک و ادبی کېلهجک حقیده چقور خواطر بیلدیریش بیلن روپهره بولگنلر.
بامیان یشاوچیسی ۲۵ یاشر معصومه، ادبیات ساحهسیده آلتی ییل تجربهسی بار ایتیشیچه: «چېکلاولر باعث یازگن شعرلریمنی مدنی تدبیرلر یا کی یېتکرمهلرده ایرکین اوقی آلمهدیم. باشقه جمعیت ناتوغری توشینیشی دیر، اېندی عمومی موضوعلر توختهلیب اوتهمن. حاضرگی وضعیت دوام تاپسه، شعر و شاعرلیک یوق بولهدی، بعضیلر حقیقتن هم قیزیقمهی قالهدی.»
بامیان یشاوچیسی ۲۸ یاشر مریم، ادبیات ساحهسیده آلتی ییل تجربهسی بار، شوندهی دیېدی: «چېکلاو بار، حاضرگی شرایطدن قورقوو اکثریت یازولریم فقط کتابچهده قالهدی. بعضی موضوعلرنی آزهیتیردیک، قیینچلیککه قالیشنی اېستمهی من. کونی کیلیب ایرکین یازیب و نشر قیلیشنی آرزو قیلهمن.»
کاپیسالیک ابوریحان البیرونی مدنی اویوشمه تشکیلاتچیسی حبیبالرحمان شوندهی دیېدی: «تورت یا کی بیش ییل دوامیده، فرهنگی اویوشمهلرده یاشلرنینگ اشتراکی ۱۰۰ فایز دن ۴۰ فایز گه کمهیگن. اوتمیشده اوقیش آرقهلی یاشلرنی ترغیب قیله آلردیک؛ بیراق حاضر اونچه قیزیقیش قالمهگن. مین یاشلرنینگ استعدادی اوچیریلیشیدن قورقهمن، وضعیت شوندهی دوام تاپگن حالده، یاشلرنینگ استعدادی یوق بولهدی.»
کاپیسا شاعرلر اویوشمه اعضاسی بولمیش فردین روستایی گه کوره: «ادبی تدبیرلرده یاشلرنینگ اشتراکی قریب ۴۰ دن ۵۰ فایز گه کمهیگن. اوتمیشده هر آی چمهسی بیر یا کی ایکی تدبیر اۉتکزیلردی؛ بیراق حاضر اوچ یا کی تورت آی ایچیده بیر مرته ییغیلیش امکانیتی تاپیلهدی. بو کمهیش یاشلرنینگ مستقیم قیزیقمسلیگیگه سبب بولگن.»
سینما بحرانده؛ چېکلاولر و ایسدن چیقریلیش خوفی
سینما« قویاش ۱۳۴۰ دن ۱۳۶۰ ییللرده شانلی دورنی اۉتکزگن اېدی؛ بیراق سلاموطندارنینگ معلوماتلری اېندی یوق بولیش عرفهسیده ایکنلیگیدن درهک بیرهدی. قویاش ۱۴۰۱-ییل، ۷-سنبلهده «دیدنو» فلم فیستیوالی حکومت نظارتی آستیده اۉتکزیلدی. قویاش ۱۴۰۴-ییل، ۲۳-ثورده، «افغان فیلم» دولت سینماسی نهادی اولهراق رسمی طرزده بیکار قیلیندی.
بامیانلیک (مستعار) ۳۱ یاشر حمید، مستند فیلم ایشلب چیقریش بولیمیده آلتی ییل تجربه گه ایگه شوندهی دیېدی: «راستینی ایتسم قیزیقیش کمهیگن، حاضر کوپینچه چېکلاولر بار، اکثریت لایحهلر اجتماعی موضوعسی اوچون ترقلمهیدی. آلدین اجتماعی موضوعلر و عیاللر حقوقی بارهسیده ایشلر ایدیک؛ ایندی مدنیت و تاریخی موضوعلر گه قرهم بولیب قالگنمیز. قۉللب-قوتلنمهی و ایرکین بولمسک، سینما استه-سیکین یوق بولهدی یا کی ایسدن چیقریلهدی.»
فیلم ایشلب چیقریش ساحهسیده ۱۸ ییل تجربهسی بولگن اکتیور بصیر مجاهد، سلاموطندار بیلن صحبتده شوندهی دیېدی: «اوتگن تورت ییلده سینما فعالیتلری سیزیلرلی درجهده کمرنگ بولگن و اصلا صفتلی فیلم ایشلب چیقریش گه گواه بولمهدیک. افغانستانده صنعت و سینما کېلهجگینی خوفلی و نامعلوم کورهمن و شوندهی دوام ایتگن حالده، افغانستانده باشقه سینما سالونی بولمسلیگی ممکن.»
رساملیک و چیزمهچیلیک صناعتی چېکلاولر آستیده؛ یاش ایجادکارلر کېلهجکدن ناامید
اسلام امیرلیگی امر معروف و نهی منکر قانونی ۱۷ بندیده، رساملیک و تیریک موجوداتدن عکس آلیش تقیقلندی. بو چېکلاونینگ مستقیم تأثیرلری بولگن. سلاموطندارنینگ معلوماتلریگه کوره، بیرقطار صناعت ایشخانهلریده اورگهنیوچیلر ۱۰۰-۲۰۰ دن ۴۰ کیشی گه کمهیگن. باشقه تاماندن کورگزمهلر گه اۉتکزیلیشیگه چېکلاولر جاری قیلینگن و توپلم شکلده بو وضعیت باعث بعضی یاش ایجادکارلر فعالیتلرینی ترک قیلگنلر.
سلاموطندارنینگ ۹ صناعتچی (نقاش، چیزمهچیلیک) بیلن صحبتی شونی کورستهدی کی، یاش ایجادکارلر ایش اسلوبینی اۉزگرتیریش، صناعتی ایشلرینی ترک قیلیش و قیزیقمسلیککه آلیب کیلگن.
هراتلیک (مستعار) ۳۵ یاشر زهرا گه کوره: «آلدین اېستهگن پیت کورگزمه گه بارردیک، ایندی ایزین آلیشیمیز کېرهک. بعضی وقتلر تابلو ایشینی یریم قوییب یا کی عکسینی ترقهتمسلیککه مجبور بولهمن. کوپینچه نقاش اورتاقلریم قیزیقمهی قالگن و بعضیلری اېسه ایشیدن بوتونلی واز کیچگن.»
لغمان یشاوچیسی ۳۰ یاشر احمد شوندهی دیېدی: «چیزگن اثرلریم اجتماعی و سیاسی بولگنی سبب نمایش گه قوییلیشی اوچون ایزین بیریلمهدی. بعضی یاشلر نقاشلیک و رساملیکنی صناعت و ایجادکارلیک اوچون خوفلی بیلیب و ترک ایتیشنی مناسب بیلهدیلر.»
چېکلاولر سایهسیده عکاسلیک و گرافیک
سلاموطندارنینگ معلوماتلری شونی کورستهدی کی، تخار، قندهار و هلمند کبی بعضی ولایتلرده عکاسلیک و صورت گه توشیریش اوچون جاری قیلینگن چېکلاولر و هراتده کتابلر یوزیده صورت بولمسلیگی، مملکتده عکاسلرنینگ قیزیقیشینی کمهیتیرگن.
عکاس و گرافیک ایشلرینی قیلهدیگن ۱۴ یاش بیلن صحبتلر شونی کورستهدی کی، مناسب ایش بازاری یوقلیگی، کورگزمهلرنی اۉتکزیش گه ایزین بیریلمسلیک و موجود چېکلاولر، اولرنینگ ایش کېلهجگی حقیده خواطرلرینی آشیرگن.
غور یشاوچیسی گرافیک دیزاینری ۲۹ یاشر عبدالرحمان بو ساحهده بیش ییل ایشلهگن شوندهی دیېدی: «اجتماعی مسئله یا کی عیاللر گه باغلیق بعضی لایحهلر رد ایتیلهدی. مجازلر احتیاط قیلهدی و بازار کمرنگ بولگن. آنلاین ایشلر هم بعضی وقتلر فیلتر بولهدی و بونینگ اقتصادی و روحی باسیمی کوپ.»
غورلیک ۳۰ یاشر احمد بو ساحهده آلتی ییل تجربه گه ایگه ایتیشیچه: «عکاسلیک کورگزمهلر باشقه اۉتکزیلمهیدی. مجازی ترماقلرده هم احتیاط قیلهمن؛ چونکه ساده عکس هم ناتوغری توشونیلیشی ممکن. آلدین عکسلریمنی ایرکین ترقهتردیم، ایندی اوزیم یا کی یقین اورتاقلریم اوچون سقلهی من. کېلهجک نامعلوم، بویورتمهلر آزهیگن و عمومی نمایش هم قریب یوق بولگن.»
اقتصادشناسلرنینگ آگاهلنتیریشی؛ ایشسیزلیک کوپهیشی و ایچکی ناخالص محصولاتلر کمهیشی
اقتصادشناسلرنینگ فکریچه، تورلی ساحهلرده ایشلهیدیگن یاشلر، اقتصادی بویوک سطحلرده شامل و یاشلرنینگ سهمی کمهیشی، ایچکی ناخالص تولیدلر گه سلبی تأثیر قوییب و نهایت مملکتده کېنگ کولملی ایشسیزلیکنی آشیریش گه آلیب کیلهدی.
اقتصاد شناس احمدولی سازش، بوندهی وضعیت آلدی آلینیش ریجهلری حقیده فکر-ملاحظهسینی شوندهی بیان قیلهدی: «بویوک ساحهده، بو بولیملر برچهسی کیرهدی؛ یازووچیلیک، نقاشلیک…نی اوز ایچیگه آلهدی بو یول آرقهلی درآمدی بولگنلر، در حقیقت بیر مملکتنینگ ناخالص تولید قیلووچیلری قطاریده حسابلنهدی. بو کیشیلر ایشسیز بولسه، ایچکی ناخالص تولیدی اوستیگه سلبی تأثیر قویهدی.»
شو بیلن بیرگه، ایش و اجتماعی ایشلر وزیرلیگی مسئوللری سلاموطندار بیلن صحبتده شوندهی دیېدیلر، بو موضوعلر اخبارات و مدنیت وزیرلیگیگه تیگیشلی دیر؛ بیراق اوشبو وزیرلیکنینگ فکر-ملاحظهسینی اورگهنیش اوچون برچه سعی-حرکتلر بیلن موفق بولمهدیک.
