اۉزبېک تیلی، افغانستان نینگ تاریخ، صنعت و ادبیاتی بیلن چمبر-چس باغلیق بولیب و بو مملکت اۉزبېکلری نینگ کیملیگی و فرهنگی اصلی ستونلریدن بیری سنله‌دی. اۉزبېک تیلی ملی کونی نه‌فقط بیر جمعیت نینگ آنه‌تیلیده‌گی قووانچی و غرور رمضی دیر بلکه تیل و فرهنگ نینگ قیته تېکلش امکانیت دیر.
بو کون، کېله‌سی و یاش اولادلر اۉرته‌سیده‌گی ریشته‌لرنی مستحکملش و اۉزبېک تیلی، ادبیاتی و مدنی میراثینی رواجلنتیریش گه یاردم بیریشی ممکن. اۉزبېک تیلی سۉنگی ییللرده تعلیمی تېزیمده قوللـه‌نیش نینگ کمه‌یشی، تعلیم منبعلر آزلیگی و اجتماعی اۉزگریش‌لر کبی قیینچیلیکلر بیلن روپه‌ره بولگن، بیراق کېتمه-کیت سعی-حرکتلر بیلن مکتب و بیلیم یورتلر اونینگ اورنینی قۉللب-قوتلش ممکن.
شو مناسبت بیلن، افغانستانده ۲۹-میزان اۉزبېک تیلی ملی کونینی قدرلب و یازووچی همده تحقیقاتچی «محمدحلیم یارقین» بیلن بو تیل نینگ تعلیم و مدنیت ساحه‌سیده اورنی حقیده بحث اېتگن‌میز، قوییده اوقیشینگیز ممکن.
سوال: اۉزبېک تیلی ملی کونی افغانستانده‌گی اۉزبېک خلقی اوچون اهمیتی قنده‌ی و بو کون اۉزبېک مدنیتی و تیلینی اسره‌ش و رواجلنتیریش گه قنده‌ی یاردم بیریشی ممکن؟
جواب: اۉزبېک تیلی کونی هرییل تیلداشلریمیز تمانیدن قیزغین نشانلنه‌دی. بو تجلیل تیلداشلریمیزده تیلسیورلیک حسی نی اویغاته دی. اولرنی آنه تیلنی اورگه نیشگه تشویق قیله‌دی.
قاله بیرسه بو کون مناسبتی بیلن طنطنه‌لی علمی و ادبی محفللر، ترانه‌لر، شعر و مقاله خوانلیک، تورلی فرهنگ بایلگیمیز نمونه‌لری کورگزمه‌لری بولیب اوته‌دی. ینگی کتابلر چاپ بوله‌دی، بوتون انترنت ترماقلری، رادیو-تلویزیون و مطبوعاتده تیلیمیز حقیده معلومات ترقه تیله‌دی و تیلداشلریمیز فایده لنه‌دی.
سوال: افغانستانده اۉزبېک تیلی قنده‌ی قیینچیلیکلر گه دوچ کېلماقده؟ افغانستان اۉزبېک خلقی بو تیلنی اسره‌ب قالیش اوچون قنده‌ی چاره‌لر کوریشی کېره‌ک؟
جواب: هر بیر تیلنی بقاسی، اونینگ ادبی‌سینی سۉزلاوچیلری ایچیده ترقه تیب اورگه تیش کته رولی بار. اینقسه یاش اولادنی اورگه تیش اساسی ایش دیر. بو اوچون مکتبلرده آنه تیلنی باله لرگه اوقیتیش اساسی ایش سنه له‌دی. بو ایشده معلم تربیه‌لش موسسه لرده‌گی اۉزبېک بولیملری اوقیتووچی تربیه قیلیشده همد بیلیم یورتلری تیل متخصص لرینی تربیه لشده و معارف وزیرلیگیده اۉزبېک تیلی اوقوو کتابلرینی تألیف و نشری کبی ایشلر رولی کته.
حاضرگی شرایط ده مکتبلر ، بیلیم یورتلر و اوقوو کتابلر اوچون قیینچیلیکلر کوپ. باشدن هم بوتون اۉزبېکلر یشه‌یدیگن منطقه‌لر مکتب‌لری و بیلیم یورتلرده دولت تماندن ییترلی توجه قیلینمسدی. حاضر هم مکتب‌لریمیزده مسلکی معلملر و اوقوو کتابلر آزلیگی کته قیینچیلیک دیر. بیلیم یورتلریده ییترلی محصل جذب بولمه گنی، دیمک کېله جکده تیلیمیزده متخصص کدرلر کمه‌یگنی گه سبب دیر.
بو مشکلاتده هم دولت پرواسیزلیگی و هم اۉزبېک مردمی نینگ اۉزینی پرواسیزلیکلری و علاقه توتمه گنلیگی بار.
ادبی تیل اورگه نیشده مکتبلر و بیلیم یورتلری اساسی و کېنگ قمراولی نقشی بار.
سوال: تاریخ نقطه-نظریدن افغانستانده اۉزبېک تیلی قنده‌ی رول اوینه‌گن و بو توپراق نینگ مدنیتی و صنعتی گه قنده‌ی تأثیر قالدیرگن؟
جواب: تورکی خلقلر، جمله دن اۉزبېکلر حاضرگی افغانستان یورتیده قدیم زمانلردن یشب کیلگن. اولر بو منطقه و اوندن کینگراق ده کوک تورکلر، کوشانلر، یفتلیلر، تیگین شاه‌لر، کابل‌شاه‌لر، غزنویلر، سلجوقیلر، خوارزمشاهی‌لر، موغوللر، تیموریلر، بابریلر، شیبانیلر، هشترخانیلر، …. کبی امپراتورلیکلر و حاکمیتلر قوریب، اداره قیلگنلر.
شو یوزدن اولر تاریخ بوییده بویوک مدنیتلر یره‌تکنلر. بونده تورک و کېین اۉزبېک شاعر، ادیب و عالملر ییتیشیب چیققن. اولر بو تیلده اثرلر ایجاد قیلگنلر. آتایی بلخی، لطفی، نوایی، سلطان حسین بایقرا، بابرشاه، غریبی، گدایی، سهیلی، آگهی، مخدومقولی، عندلیب، امیری، نادره بیگم، اویسی، …. لر کبی یوزلب ادبی و تاریخی سیمالر کمالگه یېتکن. شو بیلن بیرگه تورکی مدنیت‌پرور سلطانلر و شاه‌لر حمایت و تشویقی بیلن بویوک موسیقه چیلر، نقاش و میناتوریستلر، خطاط‌لر، قول صنعتلری اوستالری ییتیشیب چیقدیلر. اولر جهان مقیاسیده گی قیمتلی اثرلر یره تدیلر.
چنانکه چغتای تیلی یا ایسکی اۉزبېک تیلی بویوک شاعر و متفکر امیر علیشیر نوای، لطفی، بابر، … کبی اولوغ ذاتلرنینگ سعی‌لری و منگو اثرلری بیلن عینن شو منطقه ده رواجلندی و یشنه‌دی.
بونگه کوره، اۉزبېک تیلی اوشبو منطقه علم و فنی رواجی ده عرب و فارس تیللری یانیده مناسب اورین توتیب، کته نقش اوینه‌یدی.
سوال: بیر یازووچی و تحقیقاتچی اوله‌راق، افغانستان نینگ تعلیم تېزیمیده اۉزبېک تیلی قنده‌ی اۉز اورنینی تاپگن؟ مکتب و بیلیم یورتلرده اوشبو تیلنی یخشی‌لش یا که اوقیتیلیشینی کېنگه‌یتیریش سېزیله‌یپتیمی؟
جواب: مین بیر-ییل معارف وزیرلیگی، تعلیمی نصاب و کتاب تالیفی اۉزبېک بولیمیده ایشله‌گنمن. بو اوچون سوراق ده‌گی موضوعلرنی یقیندن کوزه تکنمن.
هربیر تیل نینگ ادبی سینی اورگه‌نیش و سۉزلاوچیلری همده یېتکرمهلرده ترقه‌تیش نینگ اساسی پایدیواری مکتب دیر.
تیلنی اوقیتیشده بو شرایط کېره‌ک:
۱. معارف تېزیمیده‌گی تعلیمی نصاب ده کیریتیش
۲. نصاب اساسیده اوقوو کتابلر تألیف و چاپ ایتیلیب، مکتبلرگه ترقه تیش
۳. اۉزبېک تیلیده مسلکی اوقیتووچی تربیه‌لش
۴. مکتبلرده صنف، اۉقووچیلر و مکتب تقسیم اوقاتیده تعلیمی نصاب اساسیده اۉزبېک تیلی درس ساعتلرینی بیلگیلش
ایندی بو تورتته اساسی نرسه دن هر بیری بولمسه یا ییترلی برابرلنمسه، تیل تعلیمی جریانی آقسه‌یدی و ایش یخشی نتیجه بیرمه‌یدی.
معارف وزیرلیگی ایشلریدن توتیب، کتابلر، مسلکی معلملر ییتیشماوچیلیگی، اینیقسه مکتب‌لرنینگ هفته‌لیک تقسیم اوقاتیده باشقه مضمونلر قطاری اۉزبېک و تورکمن تیللری اوچون دایمی درس ساعتلری بیلگیلنمه گنلیگی، شاگردلر اوچون صنف و اینیقسه مسلکی معلملر بولمه گنی یا بولسه ده، مکتب اداره‌سی تماندن اته‌یلب درس بیریلمه گنی کبی جدا قیینچیلیک، توسیقلر و کمچیلیک بولگن.
اۉزبېک و تورکمن تیللری کوپلرنینگ آلدیده و ذهنی خودی «آلتینچی برماق» دیک تصور بولیب کیلگن. باشقه تیللر و مضمونلر قطاری توجه قیلینمه گن.
بو قیینچیلیکلرنی برطرف قیلیشده نه یلغوز دولت ومعارف وزیرلیگی، معارف ریاستلری اعتبارسیزلیک قیلگن و قیلماقده، بلکه خلقیمیزنینگ اۉزلری هم توجه سیزلیک قیلگن. باله‌لریدن سوره مه‌گن، مکتب گه باریب خبر آلمه گن، معارف ریاستیگه باریب، پرابلملر، توسیقلر و کارشکنلیکلرنی هېچ ایتیب اعتراض بیلدیرمه گن.
شو یوزدن تیلیمیز تعلیم تېزیمی و آقیمی کون سایین کمچیلیکلر، توسیقلر و اعتبارسیزلیککه دوچ بولگن.
«باله ییغله مسه، آنه سوت بیرمس»
بو جدا مشهور و چوقور حکمتلی مقال دیر.
پرابلملر حلی اوچون دولت یانیده ضیالیلریمیز و آته-آنه‌لر هم مکتبلرده باله لرگه تیل اوقیتیش ایش جریانیدن خبر آلیب توریشلری کېره‌ک. درس موادی، معلم و کتاب کمبودلیک کبی مساله‌لر گه یاردملشلری و اداره و ریاستدن بازخواست قیلیشلری ضرور.
سوال: اۉزبېکلر افغانستان نینگ مدنیتی خیلمه-خیل‌لیگیگه قنده‌ی حصه قوشگن و بو خیلمه-خیل‌لیکنی سقلب قالیشده اۉزبېک تیلی قنده‌ی مهم رول اوینه‌گن؟
جواب:کوپ ملت و قوملیک هر بیر یورت نینگ مدنیتی خیلمه-خیل بولیشی و عموم مدنیتی ایسه برچه ملت و ایلتلر مدنیتیدن ترکیب تاپکنی طبیعی دیر.
بو نرسه افغانستان مدنیتیده هم قدیمدن باشلب بوگونگچه یقال کوزه تیله‌دی.
افغانستان عموم مدنیتیده باشقه ملتلری قطاری تورکی خلقلر، جمله دن اۉزبېکلر هم مناسب اولوشی بار.
تورک- اۉزبېک تیلی پشتو و فارسچه گه تاثیری و عکسینچه سی، کییم-کیچکلر (تاقی، تیلپک، تون، جیلک، ایتیک، تورلی اتلس، الچه، بوز متاعلر)، قالین، گیلم، شاللر، …، تورلی طعاملر (برچه خمیردن یسه‌له دیگن منتو، توشپیره، آشک، سمبوسه، کیسکن آش،… ، قابلی پلو، قندلات، ….)، سپورت (اوغلاق، کوره‌ش، تیوا، قوچقار، ککلیک و بودنه اوریشتیرش ….)، نجارلیک، معمارلیک، ایکینچیلیک، مالدارلیک، ….، توی و عزا مراسملری،….. کبی ساحه‌لرده متقابل تاثیر و اورنکلر المه‌شیش یا ترکیب قیلیش نمونه‌لر کوپ.
سوال: افغانستانده‌گی اۉزبېک یاشلری اۉز تیلی گه و مدنیتی گه قنچه‌لیک قیزیقه‌دی؟ اولر نینگ اۉزبېک تیلیگه قیزیقیشینی کوچلنتیریش اوچون نیمه چاره‌لر کوریش کېره‌ک؟
جواب: بوگونگی یاشلر و حتی کته یاشلی لرنینگ آنه تیللریگه قیزیقیشلر کوپه‌یگن و کوپه یماقده. بونده اساسی قانون ده تیلیمیز رسما تن آلینیشی، مکتبلر، بیلیم یورتلری و تعلیم موسسه‌لری و علمی مرکزلرده اۉزبېک تیلیگه اېرک بیریلیب، اوقیتیلیش، سۉزلنیش و چاپ ایتیش، یېتکرمهلرده گی پروگراملر، و اینیقسه انترنت ترماقلرده گی قوله‌یلیکلر و امکانیتلر یاشلریمیز ایچیده آنه تیللرینی سېویش حس-تویغوسی، بو تیلده یازیش، اوقیش و سۉزلش آقیملرینی کوپه یتیردی.
بار کمچیلیکلرگه قره مه‌ی، بو ایزگو آقیم جدا قووانرلی و اومیدلی دیر.
بو ایزگو آقیمنی کوچلنتیرماق اساساً مکتبلر و بیلیم یورتلریده ادبی تیل اوقیتیش جریانی کوچلنتیریلیشی ضرور.
قاله بیرسه یېتکرمه‌لر و انترنت ترماقلریده آنه تیلگه اوقیش و یازیشگه هر بیر تیلداشیمیز بیرینچی اورین بیریشی کېره‌ک.
عزیزلر!
سیز اۉز تیلیزده بیر مطلب و حتی بیر سۉز یازسنگیز، اوشه تیلگه خدمت قیلیب کوچلنتیره سیز و رواج بیره سیز.
بیرگینه قوشیق یات تیلده ایمس اۉز تیلیز و موسیقی سینی رواجلنتیره سیز.
بیرته کتاب، مقاله یا کیچکینه مطلب آنه تیلیزگه اوقیسنگیز ده، بو بیلن هم تیلیزنی اورگنه باره سیز، همده اونی تقویت و رواجیگه یاردم قیلگن بوله سیز.
دیمک، یات تیللرگه مطلب و کتاب اوقیش یانیده، بیرینچی نوبتنی اۉز تیلیزگه بیرینگ.
اوز تیلیزده‌گی قوشیقلرنی کوپراق ایشیتینگ و ایشیتتیرینگ.
انترنت ترماقلریده آنه تیلیزده گی مطلب‌لر، خبرلر، مقاله‌لر و معلوماتلرنی حتما اوقینگ. لایک قیلینگ و کومنت یازینگ. بو بیلن تیلیزنی کوپراق سیویب، کوچلنتیریش و رواجلنتیریشیده مناسب حصه قوشه سیز. بیرگینه لایک یا کومنت و یا مقال و وجیزه یازگنیز یا قوشیق قویگنیز، آنه تیلیزنی کوچلنتیره دی.
«قوش، اویه‌سیده کورگن نی قیله دی» دیگن دانا خلقیمیزنینگ سۉزی بار.
شو یوزدن، هر بیر اۉزبېک اوییده بیر نیچیته آنه تیلده کتاب بولیشی شرط. باله او کتابلرنی کوریب یا ده قوشیقلرنی تینگلب، تیلسیورلیک حسی اویغانهدی و سۉزلش و اوقیش و یازیشگه تشویق بوله دی.
اویده اۉزبېکچه سۉزلش شرط. باله لرگه اۉزبېکچه آت و کته لرگه تخلص، مغازه، شرکت و موسسه لرگه اۉزبېکچه سۉزلردن فایده لنیش مهم.
سوال: اۉزبېک تیلی نینگ افغانستانده‌گی باشقه عمومی تیللر بیلن علاقه‌سی قنده‌ی؟ بو علاقه‌لر اۉزبېک تیلینی سقلب قالیش و رواجلنتیریش گه یاردم بیره‌دیمی یا که اونی تهدید قیله‌دیمی؟
جواب: نیچه تیللی هر بیر جمعیتده گی تیللر بیر-بیریگه سۉز یا گرامر و حتی فونتیک جهتدن تاثیر قیلیشی طبیعی.
بو یوزدن اۉزبېک تیلی هم پشتو و دری تیللر و حتی باشقه یات تیللردن تاثیرلنه دی و آزمی کوپ می تاثیر قیله دی.
اۉزبېکلر اساساً بوتون مکتب و بیلیم یورتینی فارس تیلیگه اوقیب توگتکنلیکلری اوچون، شو تیلگه سواد چیقرگن بوله دیلر. آنه تیللریگه درواقع سوادسیز قاله دیلر.
بنابرین بو مشکلدن قوتیلیش، فارس تیلی یانیده آنه تیلنی هم اورگه نیش و اورگه تیشگه بیل باغلش کېره‌ک. باله لر اوچون مکتبلرده اۉزبېک درسلرینی اوقیتیش، بیلیم یورتلریده اېسه اۉزبېک بولیملریگه کیریب اوقیش، انترنت ترماقلریده آنه تیل اورگنماق اوچون کوپکینه مخصوص آنلاین کورسلر و درسلرینی ثبت قیلگن سایتلردن فایده لنیش کېره‌ک.
یوقاریده ایتیب اوتکندیک، هرقنداق اۉزبېکچه مطلب، خبر، معلوماتلر اوقیش، کومنت یازیب فکر بیلدیریش و هیچ بولمه گنده لایک قیلیش ضرور و تیلیزنی تانیتیش، رواجلنتیریش گه یاردم بیره دی.
کوپلر فیسبوکلری یا ستوری یا ده تیک تاک و باشقه ترماقلرده یات تیللرنینگ قوشیقلری، مطلب و خبرلرینی اوشه تیلیگه ترقه ته دیلر. بو تیلداشلریمیز، درواقع اوشه یات تیللرنینگ خادملری و مروجی سنه له‌دی.
بو ساوق و یره‌مس عادتلرنی ترک ایتیش کېره‌ک. یخشی یا یمان، توغری یا ناتوغری اۉز تیلیزگه یازینگ، اوقینگ و ترقه‌تینگ. شونده گینه هم اۉزیز اورگنه‌سیز، هم باشقه لرگه اورگته سیز.
اویده باله‌لر و برچه عایله اعضا و مهمانلر بیلن آنه تیلگه سۉزلش، باله لرگه یازدیریش و اوقیتیش آنه تیلیز اۉزبېکچه نی تیریک قالیش و رواجیگه کته عامل دیر.
