کوپچیلیک عیال حقلری بوییچه مناظرهلر اوسمیر قیزلر و اورته یاش عیاللر گه قرهتیلگن بولسهده، قری عیاللر بوتونلی چیتده قالگن. اولر، ییللر دوامیده عایلهلر و جمعیتنینگ تیهنچی بولگن عیاللر، بوگونگی کونده قشاقلیک، یالغیزلیک و دولت همده اجتماعی قۉللب-قوتلشنینگ یوقلیگیده یشهماقده. سلاموطندارنینگ ۲۵ نفر قری عیال بیلن آلیب بارگن صحبتلری شونی کورستهدی کی، بو عیالر یاش گه باغلیق جیم قهرمانلر حسابلنهدی؛ دایمی عذاب چېککن و حاضر سکوت بیلن اونیتیب قوییلگن عیاللر دیر.
سلاموطندار ۱۶ ولایتدهگی ۲۵ نفر قری عیال بیلن آلیب بارگن صحبتلری شونی کورستهدی کی اولرنینگ کوپچیلیگی قشاقلیک، سرپرستسیز، فرزندی یوقلیگی همده اجتماعی قۉللب-قوتلنمسلیک سببلی اۉزلرینی اونیتیب قوییلگن و قیمتسیز حس قیلهدیلر. شو عیاللر آرهسیده، ۱۳ نفر اوغیل و کیلین بیلن، ۵ نفری قیز بیلن، ۷ نفری اېسه ایر و فرزند یوقلیگی سببلی یالغیز یشهیدی. بو عیالر یالغیزلیک، روحی خوفسیزلیکنینگ یېتیشمسلیگی و ضروری اساسی خذمتلردن فایدهلنه آلمهیدیلر.
بامیانلیک ۶۳ یاشر امیر بیگم، ایری وفات اېتگنیدن سۉنگ اوچ ییلدن بیری یالغیز یشهماقده ایتیشیچه، فرزندینینگ یوقلیگی، مناسب باشپنه یېتیشمسلیگی، قشاقلیک و آغیر یشش شرایطلری، شونینگدیک، کېلهجک حقیده خواطر اونینگ حیاتیدهگی اېنگ مهم معمالر حسابلنهدی.
او شوندهی دیېدی: «یالغیز اویده یشش مینگه یخشی حس بیرمهیدی، حیاتیمنینگ احوالی یخشی اېمس. آدملر مینگه صدقه بیریشهدی. یوق، اوی اوزیمنیکی اېمس – بیراونیکی. بعضاً اولر مینگه چیق اویدن دیېشهدی. ایشلشگه هم حالیم یوق. یگانه درآمد منبع – آدملرنینگ بیرگن صدقهلری. فرزندیم یوقلیگی مینی جوده تشویشلنتیرهدی. اویلهی من، مین وفات ایتسم، کیم مینی دفن قیلهدی، نیمه بولهدی مینگه.»
ننگرهار یشاوچیسی ۶۰ یاشر شکیلا، حلی اویلنمهگن، اجتماعی و عایلهوی قۉللب-قوتلنمسلیکنی حیاتیدهگی جدی معمالر صفتیده تیلگه آلهدی. اونینگ ایتیشیچه، مستقل باشپنه یوقلیگی سببلی اۉزینی باشقهلرنینگ بوینیگه یوک دیب حس قیلهدی و شخصی احتیاجلرینی قاندیریش اوچون علیحده یشش جایگه ایگه بولیشنی خواهلهیدی.
اونگه کوره: «حلی تورموش قورگن اېمس من و اۉزیمنی اکه-اوکهلریمنینگ بوینیگه یوک دیب بیلهمن. بعضاً کیلینلریم مینگه یخشی مناسبتده بولیشمهیدی، اولرنینگ بالهلریگه قرهگنیمده اېسه جوده قینهلهمن و اۉزیمگه دیمن، کاشکی مین هم تورموش قورگن بولردیم. مین فقط اۉزیم اوچون علیحده اوی گه ایگه بولیشنی اېستهی من.»
گزارشده صحبت قیلگن عیاللرنینگ ایری یا کی فرزندی یوقلیگی اولرنینگ یگانه مشکلی اېمس، گزارشده صحبت قیلگن عیاللر آرهسیده ۱۰ نفر عیال ایر و فرزندی بولیشیگه قرهمی، اساسی احتیاجلرنی قاندیریش، ساغلیقنی سقلش خذمتلریگه کیریش و عایلهلرنینگ قۉللب-قوتلشدهگی ضعیفلیگی سببلی، یشش اوچون مناسب باشپنه آلیشنی اېستشهدی.
قندوزلیک ۵۵ یاشر گلجان گه کوره، عایلهسی اساسی احتیاجلرینی قاندیره آلمسلیگی و شفاکار گه مراجعت قیلیش امکانیتینینگ یوقلیگی سببلی او کوپلب معمالر گه دوچ کیلماقده. او ضرور قۉللب-قوتلش و یاردم آلیشنی خواهلهیدی.
او شوندهی دیېدی: «اگر مینگه ایشلش امکانیتی یرهتیلسه یا کی ییش-کییشیم اوچون بیر آز یاردم بیرییشسه، مین یالغیز یشهی من لېکن علیحده اویده یششنی اېستهی من. کاشکی چیت ایللردهگیدیک جایلر بولسه، او ییرده قریلر منت قیلینمسدن حیات کیچیرسه. حاضر اېسه حیات جوده آغیر کیچماقده.»
بادغیس یشاوچیسی ۷۰ یاشر قمرگل، اساسی و طبی خذمتلرینینگ یېتیشمسلیگینی حیاتیدهگی جدی معمالر صفتیده تیلگه آلهدی. اونگه کوره، احتیاجلرینی قاندیریشدهگی قیینچیلیکلر سببلی، برقرار حیات کیچیریش کتتهلر اوچون قۉللب-قوتلش مرکزلرینی خواهلهیدی.
اونینگ ایتیشیچه: «مین اوغلیم بیلن یشهی من، او مینینگ کوندهلیک احتیاجلریمنی تأمینلهیدی. حاضر مین استه-سیکین پسته چقیب وقت اوتکزهمن. اوغلیم بعضیده ایش تاپسه، ایشلهیدی. شفاکار گه باره آلمهیمیز، کسلخانه اوزاقده و شخصی شفاکار گه باریشگه هم پولیمیز یوق. هه، بارر اېدیم، اگر خرهجتلریمنی تولب بیرسه، چونکی بیز کمبغلمیز و اوغلیم مینینگ خرهجتلریمنی کوتره آلمهیدی.»
اوشبو گزارشده صحبت قیلگن عیاللر آرهسیده ۸ نفر عیال، حیات شرایطیدن ناراضی بولیشیگه قرهمی، عنعنهوی اعتقادلر، یالغیزلیکدن قورقیش، اجتماعی باسیم، عایلهوی مجبوریتلر و آدملرنینگ حکملریدن خواطر سببلی، حلی عایله و فرزندلری بیلن بیرگه یششنی افضل کوریشهدی.
کابللیک ۶۶ یاشر شاهگل، اقتصادی قیینچیلیکلر سببلی دوالنیش و شفاکار گه مراجعت قیلیش خرهجتلرینی قاپلهی آلمهیدی. بعضی ناراضلیکلریگه قرهمی، او یالغیزلیکدن قورقیشی و مدنی اعتقادلر سببلی فرزندلری بیلن بیرگه یششنی افضل کورهدی.
او شوندهی دیېدی: «مین یالغیز یششنی یاقتیرمهی من. فرزندلریم بیلن یششنی اېستهی من. یالغیز یشش – عیال اوچون اویت؛ کتته یاشدهگی عیال فرزندلرینینگ یانیده بولیشی کېرهک. سببی شوکی انسان هر حالده فرزندلری بیلن بولیشی لازم، حتا قیینچیلیککه دوچ کېلسه هم. اگر کیمدیر یاردم بیرماقچی بولسه، شو ییرنینگ اوزیده آدمنینگ دارو-درمانی اوچون یاردم بیرسین.»
شو بیلن بیرگه، بعضی عیال حقلری فعالی هم عیال حقلریگه خصوصاً قری عیاللر حقوقلریگه اعتبار قرهتیش ضرورلیگینی تأکیدلب ایتیشیچه، قری عیاللرنینگ حقلری اعتبارسیز قالدیریلیشی جمعیتدهگی عیاللرنینگ عمومی واقعهنی انکار ایتیش صفتیده قرهلهدی.
عیال حقوقی فعالی سوسن خالقیار، قری عیاللر مسئلهلری و احتیاجلریگه اعتبار بیریلمسلیگینی تأکیدلب، قری عیاللرنینگ اعتبارسیز قالدیریلیشی جمعیتده عیاللرنینگ حقوقلریگه یېترلی اعتبار بیریلمسلیگینینگ بیر بیلگیسی دیر.
اونگه کوره: «قری عیاللرنی اعتبارسیز قالدیریش نتیجهسیده، سیاست، یېتکرمه و عمومی مدنیتده عیاللر حقیده تولیق بولمهگن، وقتینچهلیک تصور شکللنیشی ممکن. گویا کی عیاللر فقط یاش و اورته یاشدهگی دورلریده اجتماعی قیمت گه ایگه. بو حالت اېسه قری عیاللرنینگ اشتراکی، اهمیتی، قدر-قیمتی و حرمتینی کمهیتیرهدی.»
بیرقطار انسان حقلری بوییچه بیلرمانلرنینگ ایتیشیچه، قریلرنی قۉللب-قوتلهمسلیک اولرنینگ حیات صفتی و اجتماعی رولیگه سلبی تأثیر کورسهتیشی ممکن. قۉللب-قوتلش مرکزلرینی یرهتیش نهفقط قریلر اوچون خوفسیز محیط تأمینلش گه یاردم بیرهدی، بلکه اولادلر اورتهسیدهگی علاقهلرنی مستحکملش اوچون هم امکانیت یرهتهدی.
انسان حقلری بیلرمانی علیرضا اخلاقی گه کوره: «بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی ۱۹۹۱-ییلده قریلر حقوقی بوییچه قبول قیلگن اساسی تمایللرده مستقللیک، اشتراک، غمخورلیک و انسان قدر-قیمتی بیشته اساسی حقوقی اوستون صفتیده بیلگیلنگن. انسان حقلری گه عاید حجتلر جملهدن انسان حقلری میثاقی و خلقارا اقتصادی، اجتماعی و مدنی حقلر، انسان قدر-قیمتی و هر بیر شخص اوچون مناسب حیات گه بولیش حقوقی تأکیدلنگن. قریلر اېسه کوپراق ایرکینلیککه ایگه بولیشلری اوچون مخصوص قۉللب-قوتلشگه محتاج دیر.»
شو بیلن بیرگه، بیرقطار دین عالملری هم قریلرنی قۉللب-قوتلشده دولت دقت قیلیشی کېرهک دیب ایتیشیچه، معماسیز و فراوان حیات تأمینلش حکومتنینگ دینی و اجتماعی مسئولیتلریدن بیری حسابلنهدی.
دین عالمی عطاالحق انس، قریلر خصوصاً عیاللر بیلن باغلیق اسلام و اسلامی حکومتنینگ رولی حقیده شوندهی دیېدی: «اسلام دولتینینگ وظیفهسی – جمعیتدهگی محتاجلرنی آز قۉللب-قوتلشی آستیده حمایه قیلیش بولیب، بو قری عیاللر سرپرستسیز و عایلهسیز عیاللرنی هم اۉز ایچیگه آلهدی. شو بیلن بیرگه، مسلمان دولتلرنینگ رولی شوکی، او جمیتدهگی سرپرستسیز گه سرپرست بولیشی، اولر گه فراوان حیات شرایطلرینی یرهتیشی و قۉللب-قوتلش مرکزلرینی تشکیل ایتیشی کېرهک. اسلامی حکومت سرپرستسیز عیاللرنینگ یشش خرهجتلرینی تأمینلشده بیواسطه مسئول دیر.»
بیرقطار جمعیتشناسلر هم قریلر حقوقی و جمعیتدهگی رولی حقیده ایتیشیچه، قریلر حقوقلریگه جدی اعتبار بیریش – ساغلام مدنیت یرهتیش و برقرار، مستحکم جمعیت شکللنیشی اوچون مهم عامللردن بیری دیر. بو مسئله گه اعتبار بیرمسلیک اېسه اجتماعی ضررلر و مدنی توزیلمهلر ضعیفلیکه آلیب کیلیشی ممکن.
جمعیتشناس راشد صدیقی گه کوره، ساغلام جمعیت یرهتیش و خارجی مدنیتلرنینگ سلبی تأثیرینی یوقاتیش اوچون جمعیتنینگ تورلی قتلملری اورتهسیدهگی مناسبتلر گه حرمت کورسهتیش و اولرنی مستحکملش ضرور.
او شوندهی دیېدی: «افسوس کی، بوگون بیزنینگ مدنیتیمیز تورلی یونهلیشلردن هجومگه اوچرهماقده و بیز استه-سیکین جمعیتشناسلیک نقطهی نظردن سلبی مدنیت گه ایلنماقدهمیز. بیز قریلر موقعینی یوقاتیب بارهیپمیز بو اېسه قیینچلیکلرنی کوچهیتیرهدی. قریلر موقعینی توشونمسلیک جمعیتنی انقراض گه آلیب کیلهدی، حرمت جمعیتدن کیتهدی و همه اۉزینینگ معنوی اورنینی یوقاتهدی.»
شو بیلن بیرگه، حکومتنینگ ایش و اجتماعی ایشلر وزیرلیگی قری عیاللرنی قۉللب-قوتلش بوییچه عیاللر تامانیدن باشقریلهدیگن ایکی مخصوص قۉللب-قوتلش مرکزی فعالیت یوریتهیاتگنینی خبر بیرهدی.
ایش و اجتماعی ایشلر وزیرلیگی سۉزلاوچیسی سمیعالله ابراهیمی بوتوغریده سلاموطندار گه شوندهی دیېدی: «ایش و اجتماعی ایشلر وزیرلیگی ایری یا کی عایلهسی بولمهگن عیاللر اوچون کابل و هراتده عیاللر قۉللب-قوتلش مرکزلرینی تشکیل قیلگن. اوشبو مرکزلرده اولرنینگ پرورشی و احتیاجلری تأمینلنهدی. اسلام امیرلیگی تمایللر گه موافق قولهی محیط یرهتیلگن و برچه خذمتلر عیاللر تامانیدن تقدیم اېتیلهدی.»
افغانستاندهگی قریلر ضرور امکانیتلر و قولیلیکلرنینگ یېتیشمسلیگیدن تشویشلنهیاتگن بیر پیتده، احصائیه و معلومات ملی ادارهسی معلوماتلریگه کوره، مملکت اهالیسی اساساً یاشلر و بالهلردن عبارت و قریلر (۶۵ یاشدن آشگنلر) اهالی ترکیبینینگ ۳ فایزدن کمینی تشکیل قیلهدی.
