سلاموطندار افغانستاندهگی عیاللر آرهسیده اۉز جانیگه قصد قیلیشنینگ سببلرینی اورگهنیش و اونینگ آلدینی آلیش چارهلری حقیده اوشبو گزارشنی تیارلهدی. شو مقصد ده عیال عایله اعضالریدن بیری اۉز جانیگه قصد قیلیش تجربهسیگه ایگه بولگن ییتی عایله بیلن صحبت اوتکزیلگن. گزارش نتیجهلری شونی کورستهدی که مجبوری تورموش، مکتبلرنینگ یاپیلیشی، قشاقلیک و عایلهوی باسیملر قیزلرنی امیدسیزلیک چېگرهسیگه یېتکزگن و اولرنینگ حیاتلریگه نقطه قوییشگه مجبور قیلگن.
گزارشده صحبت قیلگنلرنینگ ایتیشیچه، اوشبو قیزلرنینگ برچهسی افغانستاندهگی سۉنگی سیاسی اۉزگریشلردن کېین اۉز جانیگه قصد قیلگن. اولردن اوچتهسی دار گه آسیش آرقهلی، ایکتهسی تیزاب ایچیش آرقهلی، بیتهسی آلاو بیریش و ېنه بیتهسی اېسه قول تامیرلرینی کیسیش آرقهلی اۉز جانیگه قصد قیلگن.
جوزجانلیک ۲۸ یاشر عبدالستار گه کوره، اونینگ ۲۰ یاشر سینگیلیسی خالده، شو ییلنینگ یاز آیلریده اوزینی آسیب حیاتیگه نقه قویگن. او شوندهی دیېدی: «توش وقتی اېدی، آنم هم خالمنینگ اوییگه بارگندی؛ سینگلیم طهارت قیلیب مهمانخانه ایچیگه کیرگن، بیر ارقاننی مهمانخانه تام تیمیریگه باغلهگن و آستیگه مهمانخانه توشکلرینی قویگن، بوتون جاینی قلفلهگن و اۉز جانیگه قصد قیلگن. بیز اېسه هېچ نرسهدن خبر تاپمهدیک. کېین توشدن سۉنگ ساعت ۳:۰۰ ده آنم خالمنینگ اوییدن قیتیش پیتیده خالدهنی کورگن، اونینگ اۉز جانیگه قصد قیلگنینی انگلهدیک.»
اونگه کوره، خالده ۱۱-صنف اوقووچیسی بولگن و ۶-صنفدن یوقاری قیزلرنی مکتب گه باریشدن منع قیلیش سببلی اوقیشنی دوام ایتره آلمهگن شونینگدیک عایلهسی تاماندن راضیلیکسیز تورموش گه چیقریلگن. عبدالستار سینگلیسینینگ اوز جانیگه قصد قیلیشینینگ اساسی سببلرینی اجتماعی باسیملر، عایلهوی معمالر و توشکونلیکه توشیب قالگنینی کورستهدی و شوندهی دیېدی: «هه، او بیر نیچه بار مینگه آخر-عاقبت اوز جانیگه قصد قیلیشینی ایتگن اېدی. بیز اونی تورموش گه چیقریش ریجهسیده اېدیک. بیراق او جوده بختلی اېمس اېدی، آتم بیرآز قطعی اېدی. سۉنگی پیتلرده او جوده ساکن، کم گپیرهدیگن، یالغیز قالهدیگن بولدی و روحی معمالر یوزهگه کیلدی. مکتبلر یاپیلدی؛ عیاللر سپورتی چېکلندی. بیر تاماندن، عایلهوی قشاقلیک و ایش یوقلیگی؛ بولر بیلن بیرگه مینگلب باشقه معمالر هم بار اېدی.»
تخارلیک نسرین محمدی، اېنگ یقین دوستینینگ درخت گه آسیلگن حالده جانینی تاپشیرگنینی کوریش اونینگ حیاتیدهگی اېنگ قیغولی لحظهلردن بیری بولگنینی ایتهدی. اونینگ ایتیشیچه، ابهسینینگ قیزی، ۱۷ یاشر بولیب، اوتگن ییلنینگ یریمیده اوز قرارینی قبول قیلیش حقوقیگه ایگه بولمهگنی، عایلهسی تامانیدن مجبوری و ایرته تورموش گه چیقریلگنی سببلی، اوز جانیگه قصد قیلگن.
نسرین شوندهی دیېدی: «اونینگ اوز جانیگه قصد قیلیشی شوندهی اېدی؛ حاولیدهگی درخت گه ارقان بیلن آسیلدی، بیز اېسه تشقریده اېدیک. اوز جانیگه قصد قیلیشدن آلدین بعضاً مجبوری تورموش و ناراضیلیکلری حقیده گپیرردی؛ بیراق هېچ قچان اوز جانیگه قصد قیلیش نیتی بارلیگینی ایتمهگن. مینیمچه اونینگ اوز جانیگه قصد قیلیشینینگ سببی مجبوری تورموش و عایلهنینگ قراریدن ناراضی بولیشی، شونینگدیک، کوچلی روحی باسیم اېدی، واقعه کوتیلمهگنده صادر بولدی.»
غور یشاوچیسی ۲۵ یاشر جمعهگل گه کوره، اونینگ ینگهسی اوتگن ییل قول تامیرلرنی کیسیب اوز جانیگه قصد قیلگن. او بو واقعه گه سببلرنی شوندهی ایضاحلهیدی: «بو واقعه اوتگن ییل صادر بولگن. او عایلهنینگ ایکینچی فرزندی بولیب، ۱۲-صنف گچه اوقیگن اېدی. قول تامیرلرنی کیسیب، کوپ قان یوقاتدی و جان بیردی. اونینگ سۉزلری و ختی-حرکتلریده هېچ نرسه سیزمهدیم، فقط بیرآز چرچهگن و سُست کورینردی. بیزنینگ اوییمیزده هېچ قندهی معما یوق اېدی. اگر او یورهگیده بیرار نرسه بولگن بولسه، بیز بونی بیلمس اېدیک. بیزنینگ اوییمیزده معما یوق اېدی. احتمال بو آلدین و آتهسینینگ اوییدهگی معمالر بیلن باغلیق بولیشی ممکن؛ ایلگری اونینگ اوغیلی بولیشنی خواهلشمهگن، بیراق عایلهسی بونگه قرشی بولگن.»
افغانستانده عیاللرنینگ اوز جانیگه قصد قیلیشی حالتلری قید ایتیلهیاتگنی بیلدیریلهیپتی، اما بیلرمانلرنینگ فکریچه، ثمرهلی چاره-تدبیرلر و دستورلر عیاللرنینگ اوز جانیگه قصد قیلیش حالتلرینی آشیشینینگ آلدینی آلیشگه یاردم بیریشی ممکن. اولرنینگ آگاهلنتیریشیچه، عیاللرنینگ روحی سلامتلیگیگه اعتبار بیرمسلیک، اجتماعی قۉللب-قوتلشنینگ یېتیشمسلیگی و عایلهوی زورهوانلیکلرنینگ دوام ایتیشی جمعیتنی چرچاق انقراض گه آلیب کېلهدی.
بیلرمانلر شونی تکلیف قیلهدی که، مجبوری و ایرته تورموشلرنی توختهتیش، قیزلر مکتبینی قیته آچیش و تعلیم امکانیتلرینی یرهتیش، مملکت بویلب بیپول مصلحت و روحی خذمتلرنی تأمینلش، ضعیف عایلهلرنی اقتصادی و اجتماعی قۉللب-قوتلش همده جمعیتنینگ روحی سلامتلیکه بولگن مناسبتینی اوزگرتیریش و تابو موضوعلرنی توگهتیش – بولرنینگ برچهسی اوز جانیگه قصد قیلیش حالتلرینی کمهیتیریش گه یاردم بیرهدی.
انسان حقوقی بویچیه بیلرمان عبدالله احمدی، اوز جانیگه قصد قیلیشنی کمهیتیریش مقصدیده دولتلر بجریشی شرط بولگن حقوقی مسئلهلر حقیده شوندهی دیېدی: «دولتلر اوز فقرالرینینگ حیات و ساغلیق حقوقلرینی حمایه قیلیش بوییچه بیواسطه مسئول دیر؛ بو چاره-تدبیرلر ساغلیق و روحی خذمتلرنی تقدیم ایتیشنی یا که اجتماعی قۉللب-قوتلش و قشاقلیکنی کمهیتیریشنی اوز ایچیگه آلیشی ممکن. اقتصادی و اجتماعی حقوقلر بوییچه کنوانسیوننینگ ۱۲-مادهسی حکومتلر گه فقرالریگه بیپول روحی خذمتلرنی تقدیم ایتیشنی توصیه قیلهدی.»
روانشناسلرنینگ فکریچه، اوز جانیگه قصد قیلیش بیر عاملی حادثه اېمس و اونی فقط بیته سبب گه باغلش ممکن اېمس. روحی معمالر، یالغیزلیک و امیدسیزلیک – آدملرنی اوز جانیگه قصد قیلیشگه نسبتن اېنگ سیزگیر قیلهدیگن اساسی عامللر دیر، شونینگدیک، عایلهوی و اجتماعی شرایطلر هم مهم رول اوینهیدی.
عایلهوی درجهده، خوفسیز محیط یرهتیش، عیاللرنی تینگلش علیحده اهمیت گه ایگه. جمعیت درجهسیده ایش و تعلیمگه تینگ امکانیتلر و عامه آنگینی آشیریش خوفنی کمهیتیریشگه یاردم بیرهدی. شخصی درجهده اېسه، آدملرنینگ روحی صلاحتینی آشیریش اولر گه معمالر گه ساغلامراق طرزده قرشی توریشگه یاردم بیرهدی.
روانشناس سویتا حبیبی، اوز جانیگه قصد قیلیش سببلری و آلدینی آلیش چارهلری حقیده توشینتیرهدی: «بیز شونی ایتیشیمیز ممکن که، ۴۰ دن آرتیق عامللر آدمنی باشقه یول کورمسلیک و اوز جانیگه قصد قیلیشگه مجبور قیلیشی ممکن. روحی معمالرنی توپلنیشی یالغیزلیک، امیدسیزلیک و آدمنینگ باشقه ایچیم یوقلیگینی حس قیلیشی – اوز جانیگه قصد قیلیشگه آلیب کیلهدیگن عامللردن بیری دیر. بیرینچی نوبتده، عایلهده عیاللر اوچون خوفسیز محیط یرهتیش جوده مهم – او ییرده اولر تینگلنیشی، حس-تویغولرینی افاده ایتیشی و ایرکین نمایان قیلیشی ممکن.»
باشقه روانشناس هبتالله ابراهیمخیل، اوز جانیگه قصد قیلیش سببلری و آلدینی آلیش چارهلری حقیده شوندهی دیېدی: «مثلاً چېگره شخصیتی بوزیلگن یا که جدی توشکونلیکده بولگن آدملر اوز جانیگه قصد قیلیشگه کوپراق مایل بولهدی. عایلهسی تامانیدن قبول قیلینمهیدیگن، آرتیقچه تنقید و عیبلاو گه دوچ کیلهدیگن، اوزینی قدرسیز حس قیلهدیگن شخصلر هم خوف آستیده بولهدی. شونینگدیک، قیزلر مجبوری تورموش گه چیقریلگنده و ضررلی، سلبی مناسبتلر یوزهگه کیلگنده، بو هم اوز جانیگه قصد قیلیشگه آلیب کیلهدی.»
شو بیلن بیرگه، سلاموطندار تامانیدن قویاش ۱۴۰۴-ییل، ۳-حمل کونی نشر ایتیلگن گزارش گه کوره، قویاش ۱۴۰۰-ییلدن ۱۴۰۳-ییل گه قدر افغانستانده عیاللرنینگ قتل و اوزینی اولدیریش رقمی کوپهیگن و اوشبو دورده جمعی ۳۲۳ حالت قید ایتیلگن. قویاش ۱۴۰۰-ییلنینگ ایکینچی یریمیده رویخط گه آلینگن حالتلر سانی ۱۶ تهنی تشکیل قیلگن بولسه، ۱۴۰۱-ییلده بو کورستکیچ ۸۴ ته گه یېتگن. ۱۴۰۲-ییلده اېسه حالتلر سانی ۱۳۱ ته یېتگن. ۱۴۰۳-ییلده اېسه ۹۲ حالت قید ایتیلگن، بو اېسه اوتگن ییلگه نسبتن کمهیشنی کورستهدی.
عیال حقوقی فعاللری گه کوره، عایلهوی زورهوانلیک، مجبوری تورموش، جنسی کمسیتیش و مدنی باسیملر عیاللرنینگ اوز جانیگه قصد قیلیشیدهگی اساسی عامللر دیر. اولرنینگ تأکیدلشیچه، عایلهلر قیزلر گه ایرکین قرار قبول قیلیش امکانیتینی بیریشی، یېتکرمهلر روحی سلامتلیک بوییچه خبردارلیکنی آشیریشی و مسئول تشکیلاتلر مصلحت مرکزلری و قۉللب-قوتلاوچی باشپنه یرهتیش آرقهلی عیاللرنینگ اوز جانیگه قصد قیلیش حالتلرینی کمهیتیریش امکانیتینی یرهتیشی کېرهک.
عیال حقوقی فعالی طیبه رضایان شوندهی دیېدی: «عایلهلر قیزلریگه ایرکین یشش و ایرکین قرار قبول قیلیش امکانیتینی بیریشی کېرهک؛ اولرنی مجبوراً تورموش گه چیقرمسلیک، قیزلرنینگ اوزی قرار قیلیشی – قییرده یشش و کیم بیلن بیرگه یشش حقیده تنلاو قیلیش امکانیتیگه ایگه بولیشی لازم. عیالر باشدن کیچیرهیاتگن حیات ایرککلرنیکیدن فرق قیلهدی. شونینگدیک، قیزلر و عیاللرنینگ روحی سلامتلیگی حقیده اگر اولر روحی معمالر گه دوچ کیلسه، روانشناس گه مراجعت قیلیشلری و مصلحت، صحبت امکانیتیگه ایگه بولیشلری کېرهک.»
باشقه عیال حقوقی فعالی وژمه یعقوبینینگ ایتیشیچه: «بیز عیاللر دایما جنسی توشکونلیک، تینگسیزلیک، مدنی باسیملر و عدالتسیز کوتیشلر بیلن یوزلشهمیز. عیاللرنینگ دوچ کیلهدیگن معمالر آلدیده سکوت سقلش مدنیتی اولر اوز حقوقلرینی حمایه قیلیش امکانیتیدن محروم قیلهدی، و بو باسیملر عیاللرنینگ روحی حالتیگه جدی ضرر یېتکزیشی یا که خوف آستیگه قوییشی ممکن، بعضاً اېسه اولرنی اوز جانیگه قصد قیلیشگه یېتکزهدی.»
شرعیات فاکولتهسینی بیتیرگن و دین عالمی منیژه حبیبی، اوز جانیگه قصد قیلیشنینگ اسلام نقطهی نظریدن حکمی حقیده شوندهی دیېدی: «اسلام نقطهی نظریدن اوز جانیگه قصد قیلیش و اوزینگنی اولدیریش مطق حرام دیر و کتته گناهلردن بیری حسابلنهدی؛ اسلامده بونینگ اوچون هېچ قندهی رخصت یوق. اصلیده اوز جانیگه قصد قیلیش شونی انگلتهدی که، انسان اوزیگه توبه قیلیش امکانیتینی یوقاتهدی. الله تعالی قرآن کریمنینگ بلد سورهسی – ۴-آیتیده شوندهی دیېدی: البته بیز انساننی قیینچیلیک و محنت بیلن یرهتدیک، یعنی هر بیر انسان حیاتی قیینچیلیکلردن خالی اېمس و انسان صبر و چیدهملیک بیلن یششی کېرهک.»
اسلام امیرلیگی ساغلیقنی سقلش وزیرلیگی رسمیلرینینگ آگاهیلیک بیریش دستورلری، روحی مصلحت خذمتلری و ضعیف قتلملرنی انیقلش همده قۉللب-قوتلش اوچون ساغلیق خادملرینی تیارلش دستورلری بوییچه فکرینی آلیشنی خواهلهدیک، بیراق کیتمه-کیت اورنیشلریمیزگه قرهمی، بونگه ایریشه آلمهدیک.
افغانستانده عیاللرنینگ اوز جانیگه قصد قیلیش حالتلری آرتیب بارهیاتگن بیر پیتده، هر ییلی ۱۰-سپتامبر ده اوز جانیگه قصد قیلیشنینگ آلدینی آلیش خلقارا کونی نشانلنهدی. اوشبو کوننی خلقارا اوز جانیگه قصد قیلیشنینگ آلدینی آلیش و دنیا ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی قۉللب-قوتلهگن. کون مقصدی – اوز جانیگه قصد قیلیش سببلریگه عاید عامللر بوییچه یېتکرمهلرنی آشیریش، تابو موضوعلرنی بوزیش، روحی معمالر حقیده صحبت گه رغبتلنتیریش و خوف آستیدهگی شخصلر گه قۉللب-قوتلش چارهلری یرهتیش دیر. اوشبو کوننینگ هر ییلی اعلان قیلینهدیگن شعارلری کوپراق بیردملیک، اجتماعی یاردم و روحی خذمتلر گه کیریشنی تأکیدلشگه قرهتیلگن.
