عیاللر حقوقی و اجتماعی ترقیات ساحه‌سیده اېریم یوتوق‌لر بیلن، کوچی خاتین قیزلر حاضرگچه کوپ قیینچیلیک بیلن روپهره دیر. کمبغل‌لیک، تعلیم و طبی خذمتلردن فایده‌لنه آلمسلیک، قانونی یاشنی تولدیرمسدن تورموش گه چیقریش، افغانستان ده هر بیر کوچی عیال نینگ قۉشمه دردی دیر.
بو گزارش ده ینگی‌لیکده ننگرهار ولایتیدن کابل نینگ الوخیل منطقه‌سی گه کېلگن ۱۷ کوچی عیال بیلن صحبت اۉتکزیلگن و اولر نینگ برچه‌سی اقتصاد، ساغلیق و روحی قیینچیلیکدن نالیب و اولر نینگ هر بیری قانونی یاشنی تولدیرمسدن تورموش گه چیقریلگنینی معلوم قیله‌دیلر.
باشقه تاماندن اولر تیریکچیلیک‌لریده تنلاو حقی یوقلیگیدن نالیدیلر، اولر نینگ حتا قنده‌ی حقوق گه اېگه خبرلری یوق. بونگه قۉشیمچه، نیچه کیچیک عایله یا ده کونداش بیلن بیر خیمه آستیده تېریکچیلیک قیلیش اولر نینگ باشقه مجبوریت‌لریدن سنله‌دی.
کوچی عیاللردن شاپیری نینگ سلام‌وطندار گه ایتیشیچه: «بیش قیزیم و اوچ اوغلیم بار حیاتیمیز آغیر شرایط ده اۉتماقده. شو خیمه آستیده اوغیل و قیز باله‌لریم بیلن بیر یېرده یاته‌میز. نیچه عایله بیر خیمه آستیده تیریکچیلیک قیله‌دی، بیز هم تینچ حیات و درس اوقیشنی اېسته‌یمیز. اوی ده ولادت قیله‌میز و باله‌لریم کېتمه-کیت توغیلگن و باله دنیا گه کېلتیرمسک ایرلریمیز باشقه خاتین آلیشه‌دی، اولاد کېلتیریش گه مجبورمیز.»
بیزلرنینگ فیسبوک صحیفه‌میزگه باش اورینگ!
کوچی عیاللردن باشقه بیری سپوژمی گه کوره: «بیر باله‌م بار و توی قیلگنیمدن کوپ وقت اۉتماقده باشقه باله دنیا گه کېلتیره آلمسلیگیم اوچون اېریم باشقه خاتین آلدی، بیزنی حیاتیمیز شونده‌ی و نکاح قیلیش پیتیده می‌نینگ راضی‌لیگیمنی سوره مه‌دیلر آته‌م نینگ قراری اساسیده توی قیلدیم و اۉزیمنی خبریم یوق اېدی، درس اوقیگنیم یوق و نماز و قرآن اوقیشنی بیلمه‌ی من.»
شونینگدیک، کوچی عیاللردن باشقه بیری گل‌پروشه تیریکچیلیک احواللریدن نالیب سلام‌وطندار گه ایتیشیچه: «حاضرگچه بیر خیمه آستیده تیریکچیلیک قیلیب کېلماقده‌میز، آلتی باله و کونداش بیلن. ۶۰۰ مهر آلدی یالغیز بیر توشک توزه‌تدی، اصلی آنه‌م وفات اېتگن اوگه‌ی آنه‌م بار و مین هم او یېرده کوپ قیینچیلیکنی کوردیم و هم بو ییرده، حاضر شکر که باله‌م بار و نهایت بونده‌ی تیریکچیلیک نی الله هېچ کیمگه نصیب یېتمه‌سین.»
آته عایله‌سینی اېسدن چیقریش هر بیر کوچی عیال نینگ مجبوریت‌لریدن باشقه بیری دیر که بو گزارش ده اولر بیلن صحبت اۉتکزیلگن. بو عیاللر نینگ ایتیشلریچه، عنعنه‌لری باعث عیاللر تورموش قورگنیدن سۉنگ آته اویینی اېسدن چیقریب و اولر بیلن هېچ علاقه‌سی بولمسلیگی کېره‌ک.
بیزلرنینگ «ایکس» ترماغی ده هم تعقیب قیلینگ!
کوچی عیاللردن جماله گه کوره: «قیزلریمیزدن خبریمیز یوق ایرکک‌لر قراری اساسیده اولر توی قیله‌دیلر و تورموش قورگن قیزلریمیز نینگ تقدیریدن هېچ احوالیمیز یوق اولر کوپ قییناقلنه‌دی، توی قیلگنیدن بیری اولردن احوالیمیز یوق و کوپ قیینچیلیک بیلن تیریکچیلیک قیلماقده‌میز.»
کوچی عیاللردن باشقه بیری ریزه‌گل نینگ ایتیشیچه: «کیلینیم بار و قیزلریم هم توی قیلگن و قانونی یاشنی تولدیرمسدن تورموش گه چیقریلدی و حاضر اولر نینگ تیریکچیلیک احواللری یخشی اېمس و اولر قییناقلنه‌دی، توی قیلگنلریدن بیری اولر نینگ احوالیدن خبریمیز یوق.»
شونینگدیک کوچی عیاللردن باشقه بیری قیزلری نینگ تقدیری دن خبری یوقلیگیدن نالیب ایتیشیچه: «عموم آلگنده بو ییرده پولی بولگن کیشیلر هم خیمه‌لر آستیده تیریکچیلیک قیله‌دی و هردایم کوچه‌میز، احوالیمیز یخشی اېمس و اۉزیم کسل من، انچه ییل دن بیری آته-آنه‌م دن خبریم یوق ومینی احوالیمدن هم اولر نینگ خبری یوق.»
ناقولی عنعنه‌لر، آغیر حیات هر بیر کوچی عیال نینگ قیینچیلیک‌لریدن دیر و هر بیری نینگ بو معما دن قوتیلیشی یگانه آرزو-اېسته‌گی.
کوچی عیال میمونه نینگ سلام‌وطندار گه ایتیشیچه: «۱۵ یاشرلیگیمده توی قیلدیم و ۱۶ یاشرلیگیمده باله‌لیک بولدیم، باله‌لریمیز درس اوقیمه‌یدی و ایشله‌یدیلر و باله‌لریم مکتب باریب و یخشی حیات کېچیریش‌لرینی اېسته‌یدیلر، هردایم باش آغریق من سببی هم قانونی یاشنی تولدیرمسدن تورموش قوریش دیر.»
کوچی عیاللردن باشقه بیری شمینه گه کوره: «توقیز باله‌م بار و ایکّی قیز و حاضر ایکّی کیلینیم بار، اۉتگن هییت آته‌سی نینگ اوی گه بارگندی و کوپ بارمه‌یدی و کېله‌سی ییل ېنه یوباره‌من. کیلینیم نینگ ایکی باله‌سی بار کېتمه-کیت توغیلگن باله‌سی توغیلگونچه اوی ایشلرینی قیلر اېدی و ولادت دن سۉنگ هم اوچ کون یاتدی کېین اېسه اوی برچه ایشلرینی قیلیش گه باشله‌دی.»
کوچیلر تیریکچیلیک اسلوب‌لری اساسیده دله و تاغ‌لرده یشه‌یدی و بو احوال اولرنی تعلیم و طبی امکانیت‌لردن فایده‌لنه آلمسلیگیگه سبب بولگن.
کوچیلردن بیری مشال گه کوره، مملکت نینگ اوزاق منطقه‌لریده تیریکچیلیک قیلیش اولر نینگ خاتین قیزلری طبی خذمتلردن فایده‌لنه آلمسلیکّه سبب بولگن.
اونینگ کوپه‌یتیریشیچه: «خیمه‌لرده تیریکچیلیک قیله‌میز و قیزلریمیزنی ۱۵ یاشرلیکده تورموش گه چیقره‌میز؛ بیگانه عایله‌لر گه قیز بیرمه‌یمیز؛ چقه‌لاق‌لریمیز کوپراق اوی ده توغیله‌دی و خاتین‌لر کسل بولگن حالده چونکه دله‌لرده یشه‌یمیز شفاکار گه مراجعت قیله آلمه‌یمیز.»
کوچیلردن باشقه بیری گلبدین نینگ ایتیشیچه، کوچیلر نینگ تیریکچیلیک اسلوبی و عنعنه‌لری مملکت نینگ باشقه فقرالری گه قره‌گنده فرقلی دیر. اونینگ کوپه‌یتیریشیچه: «طویانه آله‌میز و پول بولمه‌گن حالده عوضی گه قوی و باشقه حیوان بیره‌میز، بیز ایرکک‌لر تشقری ایشینی قیله‌میز و اوی ایشلرینی یاقتیرمه‌یمیز؛ چونکه اوی ایشلری قیین دیر.»
شو بیلن بیرگه، عیال حقوقی فعاللری و جمعیت‌شناس‌لردن بیرقطاری نینگ ایتیشلریچه، طبی و دستلبکی امکانیت دن فایده‌لنه آلمسلیک کوچیلر نینگ اېریم قیینچیلیک بیلن دوچ قیلگن.
عیاق حقوقی فعالی فروزان داوودزی گه کوره: «کوچیلر انیق بیر مکان ده تیریکچیلیک قیلمسلیگی و دله‌لر و تاغ‌لرده تیریکچیلیک قیلیشلری اوچون کلینیک، مکتب و حتا ایچیملیک سوو دن فایده‌لنه آلمه‌یدیلر، اولر گه سیار کلینیک و دستلبکی امکانیت یره‌تیلیشی لازم.»
جمعیت‌شناس احمدراشد نینگ ایتیشیچه: «کوچی عیاللر تعلیم و طبی خذمتلردن فایده‌لنه آلمه‌یدیلر و اولر گه دقت قیلینمه‌گن حالده، جامعه قیینچیلیک بیلن روپهره بولیشی ممکن.»
شو بیلن بیرگه، ساغلیق‌نی سقلش وزیرلیگی سۉزلاوچیسی شرافت‌زمان امرخیل نینگ ایتیشیچه، کوچیلر گه طبی خذمت کورسه‌تیش اوچون سیار کلینیک‌لرنی تیارلشگن. اونینگ کوپه‌یتیریشیچه: «قریب ۵۷۰ سیار کلینیک بار، اولر ثابت بیر مکان ده تیریکچیلیک قیلگن حالده اولر اوچون زمانه‌وی کسلخانه‌لرنی قوره‌میز. بیراق اولر نینگ تیریکچیلیک اسلوبی باشقه بولگنی اوچون سیار کلینیک‌لرنی تیارله‌گن میز.»
معارف وزیرلیگی سۉزلاوچیسی منصور احمد حمزه نینگ ایتیشیچه، بو وزیرلیک مملکت بوتون فقرالری اینیقسه کوچلر طبی امکانیت دن فایده‌لنه آلیش اوچون سعی-حرکت قیلماقده.
اونگه کوره: «کوچیلر نینگ باله‌لری تعلیم کوریش اوچون اولر گه مکتب و یاتاقخانه‌لر و حتا سیار مکتب‌لر قوریلگن.»
احصائیه و معلومات ملی اداره‌سی نینگ معلوماتی اساسیده، افغانستان جمعیتی ۱۴۰۲ ییل ده قریب ۳۴.۹ میلیون تخمین اېتیلگن، اولر ارا بیر میلیون ۵۰۰ نفری که ۴.۳ فایزنی تشکیل بیره‌دی، کوچیلر دیر.
کوچیلر افغانستان اېتنیک گروه‌لریدن بولیب، تیریکچیلیک اسلوب‌لری اساسیده انیق بیر ییرده یشه مه‌یدیلر شونی اوچون تعلیم و طبی امکانیت دن جوده آز فایده‌لنه دیلر.
