سۉنگی سیاسی اۉزگریشلردن کېین، افغانستان ېنه بیر مراتبه ملَکهلی کیشیلرنینگ قاچیش انقراضی بیلن روپهره بولدی؛ بو انقراض مینگلب اهالینینگ اوستیگه سلبی تأثیر قوییب و تورلی ساحهلرنی جدی قیینچیلیک بیلن روپهره قیلگن. سلاموطندار اوشبو گزارشده، یېتکرمه، اوقیش (عالی تحصیلات) و ساغلیق بوییچه اوچ ساحهنی تېکشیرگن.
سلاموطندارنینگ معلوماتی اساسیده، بو اوچ بولیمده ملَکهلی کیشیلرنینگ افغانستاننی ترک اېتیشی جدی قیینچیلیکلر گه سبب بولیب و اورینلرینی تولدیریش اوچون برچه سعی-حرکتلر همان نتیجه بیرمهگن. بو گزارشده ولایتلردهگی ۱۴ یېتکرمه، آلتی بیلیم یورت و سکیز کسلخانه بیلن صحبت اوتکزیلگن.
ملَکهلی کیشیلرنینگ چیقیشی یېتکرمهلر گه تأثیری؛ مسلکی خادملر کمهیشی و کېلهجک حقیده تشویش
افغانستانده سیاسی اۉزگریشلردن اوچ یریم ییلدن کوپ اوتماقده اېکن، مملکتدهگی یېتکرمهلر همان بشری و ملَکهلی منبع تقچیلیگی بیلن روپهره دیر. سلاموطندارنینگ ۱۴ یېتکرمه (بیش تلویزیون و توقیز رادیو)، تورت مهاجر ژورنالیست و مملکتده یېتکرمهلر و ژورنالیستلرنی قۉللب-قوتلاوچی بعضی نهادلر بیلن اۉتکزگن صحبتی اساسیده، تجربهلی ژورنالیستلرنینگ افغانستاننی ترک اېتیشی، یېتکرمهلرنینگ فعالیتی گه سلبی تأثیر قویگن.
ژورنالیستلر فدراسیونی و یېتکرمه نهادلردن بیرقطاری تامانیدن سلاموطندار بیلن شریک قیلینگن معلومات اساسیده، ملَکهلی کیشیلرنینگ چیقیشی، نهفقط محتوا تولید قیلیش بلکه یېتکرمهلرنینگ ایش کمیتی گه سلبی تأثیر قویگن.
افغانستان ژورنالیستلر فدراسیونی و یېتکرمه نهادلری باشلیغی محمدبشیر عاطف گه کوره، قریب ۴۰ فایز ملَکهلی و یېتکرمه کدرلری مملکتنی ترک اېتگن. اونینگ ایتیشیچه، جمهوریت توزومی دوریده ۱۲ مینگ ژورنالیستدن قریب بیش مینگ ۵۰۰ ژورنالیست قالگن بو اېسه یېتکرمه ساحهسیده جدی انقراض گه سبب بولگن.
بیزلرنینگ فیسبوک صحیفهمیزگه باش اورینگ!
اونینگ کوپهیتیریشیچه: «جمهوریت توزومیده مملکت مقیاسیده قریب ۱۲ مینگ ژورنالیست و قریب ۷۰۰ یېتکرمه فعالیتی بار اېدی اېندی ژورنالیستلر سانی قریب بیش مینگ ۵۰۰ گه کمهیگن و ۴۰۰ دن کوپراق یېتکرمهده ایش بیلن مصروف دیر. جمهوریت توزومیده یېتکرمهده ایش بیلن تأمینلنگن بیش مینگ عیالدن بوگون قریب ۸۰۰ نفری ایشلهماقده و قالگنی اېسه ایرککلر دیر-خبری نهادلرده ایشلهیدیلر.»
افغانستان ژورنالیستلر مصئونیت کمیتهسینینگ جندر بولیمی مسئولی مطواع کبیر، ژورنالیستلر مملکتنی ترک اېتماقدهلیگی حقیده آگاهلنتیرهدی. «بو کیشیلر فقط گزارشگر اېمس اېدیلر، بلکه رهنما رولینی اوینب یا که اولگو اېدیلر اوسمیر ژورنالیستلر اوچون. اولرنینگ کېتیشی بیلن کوپینچه یېتکرمهلر بشری منبعلرینی قولدن بیردیلر. بو جریان نهفقط صفت، بلکه مستقللیک، خیلمه-خیللیک و یېتکرمهلرنینگ تأثیرچنلیگیگه سلبی تأثیر قویگن.»
«آرزو» خصوصی رادیو و تلویزیون مسئولی بصیر عابدنینگ سلاموطندار گه ایتیشیچه، مملکتدهگی سیاسی اۉزگریشلر قریب ۱۵ ییل تورلی ساحهده تجربهلری بولگن ۶۰ فایز ایشلاوچیلرینی قولدن بیریش گه سبب بولگن. «توزوم اۉزگریشی بیلن، قریب ۶۰ فایز ایشلاوچیلریمیز مهاجر بولدی، دفترنی ترک قیلیب و کېتدیلر. اولر آرهسیده مسلَکی ژورنالیستلر بار اېدی، مسلکی عکاسلریمیز بار اېدی، تولید، نشرات مدیرلری بار اېدی- محتوا و نشرات گه کوپ تأثیر قویدی. افسوس بیلن طلب گه تېنگ یایین بیره آلمهدیک. شونی اوچون بیر آز قیینچیلیک بیلن روپهره بولدیک.»
طارق رسا، توزوم اۉزگرگنیدن سۉنگ ایچکی یېتکرمهلرده ایشلهگن. او، سۉز ایرکینلیگی گه یرهتیلگن چېکلاولر، امنیتی تهدیدلر و سیاسی باسیملرنی، مملکتنی ترک اېتیش دلیلی عنوان قیلهدی. او افغانستانده ژورنالیستلر کېلهجگی «نامعلوم» و «تشویشلی» دیب و ژورنالیستلر اوچون ایشلش امکانیتی کونسهین تار بولماقدهلیگیگه ایشانهدی.
بیزلرنینگ «ایکس» ترماغی ده هم تعقیب قیلینگ!
طارق رسانینگ ایتیشیچه: «افغانستانده ژورنالیستلر کېلهجگی نامعلوم دیر. سۉز ایرکینلیگیگه یرهتیلگن چېکلاولر، مستقل یېتکرمهلر سرکوب اېتیلیشی و ملَکهلی کیشیلرنینگ چیقیشی، مملکتده معلومات یېتکزیش جریانی خوف بیلن دوچ دیر. بو جریان دوام اېتگن حالده، مستقل خبرنگارلیک یوق بولیب و فقط حکومت بویروغلریگه عمل قیلهدیگن یېتکرمهلر قالیشی ممکن.»
سلاموطندارنینگ سوراوی اساسیده، ملَکهلی ژورنالیستلرنینگ مملکتنی ترک اېتیشی نهفقط یېتکرمهلرنینگ تولیدی اوستیگه سلبی تأثیر قویهیدی، بلکه افغانستاندهگی یېتکرمهلرنینگ فعالیتی و کېلهجگی اوچون ېنه بیر جدی تهدید حسابلنهدی.
ملَکهلی کیشیلرنینگ چیقیشی بیلیم یورتلر گه تأثیری
افغانستاندن بیلیم یورت استادلرینینگ کېنگ کولمده چیقیشی، مملکتده اوقیش تیزیمینی مثلسیز قیینچیلیک بیلن روپهره قیلگن. سلاموطندارنینگ تورت خصوصی بیلیم یورت، ایکّی انستیتوت و مهاجر بولگن اوچ استاد بیلن اوتکزگن صحبتی اساسیده، سۉنگی اۉزگریشلر و مملکت بیلیم یورتلریدن ملَکهلی کیشیلرنینگ چیقیشی، اوقیش صفتی و طلبهلرنینگ قیزیقیشی گه سلبی تأثیر قویگن.
اوشبو سوراو اساسیده، کوپینچهسینینگ لیسانس وماسترلیک مدرکی بولگن ملَکهلی استادلرنینگ کمهیشی-عالی تحصیلات سکتورینی اوزاق مدت اوچون قیینچیلیک بیلن روپهره قیلگن.
بلخدهگی اوقیش انستیتوتلردن بیرینینگ باشلیغی گزارشده اسمی سِر قالیش شرطی بیلن ایتیشیچه، بو نهاد سۉنگی ییللرده سان-سناقسیز استادلرینی قولدن بیرگن-کوپینچهسی ماستر بولگنلر. اونینگ تأکیدلشیچه، بو کمچیلیکنی تولدیریش اوچون، زمان و اوزاق مدتلی برنامه توزیش گه نیاز دیر.
اونگه کوره: «سۉنگی اۉزگریشلرده، قریب ۷۰ فایز علمی کدرلریمیزنی قولدن بیردیک. بو ییرده تخمیناً سکیز کیشیدن آرتیق ماستریمیز بار اېدی؛ کدرلرنی قولدن بیرگن حالده، ینگی کیشیلرنی استخدام قیلیش، کوپ فرقلی دیر. بولر طلبهلرنینگ قانیقتیره آلمهیدی؛ نصابنی یخشی تطبیق اېته آلمهیدیلر.»
شو بیلن بیرگه، بیر بیلیم یورت باشلیغی گزارشده اسمی سِر قالیش شرطی بیلن ایتیشیچه، قریب ۴۰ فایز تجربهلی استادلری-اولرنینگ اکثریتی دکتورا بولگنلر، سۉنگی نیچه ییل ایچیده قولدن بیرگنلر. او، اوشبو استادلر یوقلیگینی اکادمیک ساحهسیده کتّه یوقاتیش بیلهدی.
اونینگ ایتیشیچه: «سابقهلی بولگن استادلر، قریب ۴۰ فایز و بعضی فاکولتهلرده قریب ۹۰ فایزدن ۹۵ فایز اېدیلر. استادلر وظیفهلرینی ترک قیلیب و باشقه مملکتلر گه مهاجر بولدیلر. ینگی کېلهدیگن استادلر لایق، بیراق تجربهلی بولگن استادلر بیلن ایشلری فرقلی دیر.»
کابلده تعلیم و تربیه بیلیم یورتی سابق استادی امید افغان گه کوره، اجتماعی و اخلاقی نقطهی نظردن مملکتنی ترک اېتیش گه مجبور بولگن. اونینگ کوپهیتیریشیچه: «میلادی ۲۰۲۱-ییلدهگی اۉزگریشلردن کېین، اکثریت استادلر مشروعیت، سانسور، مستقللیک بحرانی بیلن دوچ بولدیک. مملکت ایشانچلی بیلیم یورتلرینینگ قریب ۴۰ دن ۵۰ فایز استادلری مملکتنی ترک اېتدیلر.»
شونینگدیک، کابلده تعلیم و تربیه بیلیم یورتی سابق استادلریدن باشقه بیری احمدحامد قادری گه کوره، مملکتده ینگی توزوم شکللنیشی و یرهتیلگن چېکلاولر طفیلی مملکتنی ترک اېتگن. اونینگ کوپهیتیریشیچه، تعلیم تیزیمیدن عموم طلب رویاب گه چیقمسه، مملکت کوتیلمهگن عاقبتلر گه دوچ بولیشی ممکن.
قادرینینگ تأکیدلشیچه: «حاکم توزوم استادلر و طلبهلر گه کونسهین چېکلاو یرهتیب و فضا نی اکادمیک فعالیتلر اوچون تار قیلماقده اېدی. استادلرنینگ امتیازلری قریب ۴۰ فایز کمهیدی و استه-سیکین قیینچلیک بیلن دوچ بولیش گه باشلهدیک.»
ملَکهلی کیشیلرنینگ چیقیشی کسلخانهلر گه تأثیری
اوقوو و یېتکرمه نهادلر یانیده، ساغلیق بولیمی کدرلرنینگ مهاجرت عاقبتیدن جدی زیان کورگن. شو بیلن بیرگه، طبیات بیلیم یورتلری ایشیگی عیاللر یوزیگه یاپیق و اوتگن ایکّی ییلده بو بیلیم یورتلردن هېچ بیر عیال فارغ بولمهگن. عینحالده ساغلیق اینیقسه ملَکهلی عیاللرنینگ مملکتنی ترک اېتیش جریانی همان دوام اېتماقده.
سلاموطندار، مملکتده ساغلیق بولیمی احوالینی تېکشیریش اوچون ولایتلرده تورت کسلخانه و تورت کلینیک مسئوللری بیلن صحبت قیلگن. اولر گه کوره، ملَکهلی شفاکارلرنینگ مملکتنی ترک اېتیش جریانی، بعضی موردلرده ساغلیق خذمتلر کمهیشیگه سبب بولگن.
بلخ دهگی ساغلیق مرکزلردن بیرینینگ سرپرستی، گزارشده اسمی سِر قالیش شرطی بیلن ایتیشیچه، ملَکهلی شفاکارلرنینگ مهاجرتیدن کېین، بو مرکز تجربهلی کیشیلر کمچیلیگی بیلن روپهره بولیب و طبی خذمت صفتی سیزیلرلی درجهده کمهیگن. اونگه کوره، تجربهلی شفاکارلر آزلیگی، نهفقط ساغلیق جریانینی قیینچیلیک بیلن دوچ قیلگن، بلکه خلقنینگ طبی خذمتلر گه ایشانچی کمهیشیگه سبب بولگن.
اونینگ کوپهیتیریشیچه: «ملَکهلی شفاکارلرنینگ چیقیشی کسلخانهلر شفاکار آزلیگی بیلن دوچ بولیب و طبی خذمتلر صفتی پس توشدی. اولر تورلی و مرکب کسللیکّه چلینیب و قیینچیلیکلر گه دوچ بولدیلر بو اېسه سلبی تأثیر قوییب و خلقنینگ کسلخانهلر خذمتلریگه ایشانچی کمهیشیگه سبب بولدی.»
شونینگدیک، کسلخانهلردن بیرینینگ باشلیغی اسمی سِر قالیش شرطی بیلن ایتیشیچه، بو کسلخانه گه مملکتنینگ ۱۴ ولایتیدن کسل مراجعت قیلردی بیراق مملکتدهگی سیاسی توزوم اۉزگریشی بیلن کوپینچه ملَکهلی شفاکارلرنی قولدن بیریب و تجربهلی شفاکارلر کمچیلیگی بیلن دوچ بولگنلر. «حکومت ده اۉزگریش کېلیشی بیلن، تورلی ساحهلرده بولگن کوپینچه شفاکارلریمیزنی قولدن بیردیک و بولر وطننی ترک اېتدیلر حتا ۱۴ ولایتدن کسلیمیز بار اېدی، اولر چیت ایل گه باریش گه مجبور اېمس اېدیلر لېکن حاضر متخصص کمچیلیگی بیلن روپهره بولگنمیز.»
خلقارا مهاجرت تشکیلاتی، افغانستان چېگرهلریده باریب-کېلیش حقیده تیارلهگن گزارشیده، میلادی ۲۰۲۴-ییل اپریل آی دن جون آی اورتهسیده ۵۳۲ مینگ ۸۵۴ کیشی افغانستاننی ترک اېتگن.
