بعضی عیاللر سلاموطندار بیلن صحبتده، اولرنینگ مالکیت حقی بارهسیدهگی خبردارلیکلری چېکلنگنینی ایتگنلر اولرنینگ فکریچه، ایرکک حکمرانلیگی و ناتوغری مدنی عدالت عیاللرنینگ مالکیت حقوقینی قولیدن آلگن اساسی عامللر دیر. اوشبو عیاللر شونینگدیک، عیاللرنینگ عایلهدهگی ایرککلر گه اقتصادی باغلیقلیگی و عیاللرنینگ حقوقلری حقیده یېترلی معلومات بیریلمسلیگی هم مالکیت حقوقلرینینگ چېکلنیشگه تأثیر قیلهیاتگنینی تأکیدلشهدی.
گرچی اوشبو عیاللرنینگ بعضیلری مالکیت حقوقلرینی عملگه آِشیریش بوییچه هېچ قندهی چارهلر کورمهگنینی ایتیشسهده، تجربه شونی کورستهدی که، کوپلب عایلهلرده عیاللر اوچون مالکیت و باشقه فعالیتلرده حق بیلگیلنمهیدی. اولرنینگ فکریچه، جمعیتدهگی حکمران عنعنهلر، عایلهوی باسیملر و ایرککلر حکمرانلیگیگه اساسلنگن قرهشلر عیاللرنینگ حقوقلریگه ایریشیشده کتته توسیق بولماقده.
بلخ یشاوچیلریدن ۲۶ یاشر فرخنده و ۳۰ یاشر کریمه، سلاموطندار بیلن صحبتده ایتیشلریچه، عیاللرنینگ مالکیت بارهسیدهگی معلوماتلری چېکلنگن و افراطی قرهشلر همده ایرککلر حکمرانلیگیگه اساسلنگن مدنیت عیاللرنینگ بو حقوققه ایگه بولیشیگه توسقینلیک قیلماقده.
فرخندهنینگ ایتیشیچه: «قانون و شریعت بیز اوچون بیگیلب بیرگن مالکیت حقوقی حقیده آزگینه بیلهمن. بو بارهده دییرلی هېچ قندهی خبردارلیک ایشلری آلیب بیریلمهگن یا که میراث مسئلهسیده هم جوده کم حاللرده، او هم مینگلب معما و قیینچیلیکلر بیلن عیاللر گه اولوش بیریلگن. عیاللرنینگ مالکیت حقوقیگه ایگه بولمسلیگیده مهم عامللر-خبرسیزلیک، جنسی کمسیتیش و سوادسیزلیک دیر.»
شونینگدیک، کریمه هم شوندهی دیېدی: «مین اۉز مالکیت حقوقیم حقیده شریعتدن خبریم بار. گرچی قیز باله اوغیلنینگ یریمیچه میراث آلسهده، او مالکیت حقوقیگه ایگه. عیاللر اینیقسه مالکیت حقوقیدن محروم بولیب کیلیشگن. کوپ باره شوندهی حالت یوز بیرگن که عیال اۉز مبلغی حسابیدن ماشینه یا که اوی ساتیب آلهدی، لېکن حجتلر ایرکک نامیگه رسمیلشتیریلهدی بو اېسه مالکیت حقوقینینگ بوزیلیشی دیر. عیاللرنینگ مالکیت حقوقیگه توسقینلیک قیلهیاتگن یگانه نرسه، ایرککلر مالکیتیگه اساسلنگن متعصب جمعیت دیر.»
هرات یشاوچیلریدن ۴۵ یاشر سمین و ۳۸ یاشر زحلنینگ ایتیشیچه، حاضرگچه مالکیت حقوقیدن فایدهلنیشگه احتیاج سیزیشمهگن، بیراق افسوس که، ایریم عایلهلر بو حقوقنی عیاللر گه اختیاری روشده بیرمهیدیلر.
سمین گه کوره: «عیاللر اېندی حقوقه ایگه. چونکه بیز ییغلمهیمیز و اورتهمیزده میراثنی آلهمیز دیگن گپ یوق. میراثنی عیاللر هم آلیشگه حقلی دیر. بیز گه میراثنی آلیشگه احتیاج یوق. بعضیلری راضیلیک بیلن بیرهدی بعضیلری جنجل بیلن. کوپ عیاللرنی ایشیتدیک که، قرینداشی وفات ایتگچ میراث دعوا قیلیشگن، لېکن ایناغهلر اولر گه بیریشمهگنلر.»
زحلنینگ ایتیشیچه: «اسلام دینی و افغانستاننینگ مدنی قانونی میراث حقوقینی آته تامانیدن فرزندلر گه و ایر تامانیدن خاتینیگه تن آلگن. مین حاضرگچه آتم یا که ایریمدن میراث آلیش اوچون هېچ قندهی چاره گه قویمهدیم. چونکه افغانستان عنعنوی و یاپیق بیر مملکت بولیب، ایرککلر جوده کم حاللرده آپه-سینگیللری و آنهلرینینگ میراث حقوقینی بیریشگه تیار بولهدیلر.»
غزنی یشاوچیلری گه کوره، بیزنینگ جمعیتده عیاللرنینگ مالکیت حقوقی و باشقه حقوقلر گه کیریش امکانیتی جوده چېکلنگن، آته ملکینینگ اکثریتی قسمی اېسه اوغیل فرزندلر گه تیگهدی.
غزنیلیک ۲۸ یاشر فاطمهنینگ ایتیشیچه: «عیاللر آتهدن قالگن میراثدن جوده آز فایزگینه اولوش آلهدیلر، قالگن میراث اېسه عادتده اوغیل فرزندلر گه تیگهدی. اساسی توسیقلر-عیاللرنینگ ملک حقوقینی انکار ایتووچی ایرککلر حکمران عنعنهلر، ملکنی ایرککلر گه تاپشیریش گه مجبور قیلووچی اجتماعی و عایلهوی باسیملر همده عیاللر ملک حقوقی قانونینی عملگه آشیریش اوچون ییترلی حقوقی قۉللب-قوتلشنینگ یوقلیگی دیر.»
غزنی یشاوچیلریدن باشقه بیری ۳۰ یاشر مریم شوندهی دیېدی: «جمعیتیمیزده عیاللر، یوق ملک حقوقیگه ایگه اېمسلر. چونکه نیمه آلسهلر هم، آتهمیز یا که اکهمیز نامیگه یازیب قوییشهدی. بو ملک آتهمیزنیکی دییشهدی. عیاللر نامیگه یازیلمهیدی. قدیمده قیز و اوغیل هم ملکده حقی بار اېدی. بیراق افغانستانده ملک فقط ایرککلر گه بیریلهدی.»
بو بارهده باشقهلردن فرقلی تجربه گه ایگه بولگن عیال مرضیه گه کوره، عایلهسی عیاللرنینگ حقوقلرینی حرمت قیلگن حالده، اونگه ملک حقوقیگه ایگه بولیش امکانینی بیرگن.
او شوندهی دیېدی: «عایلم توشینگن و اوقیمیشلی دیر. اۉزیمنینگ ملک حقوقیمنی حتا اویلنگنیمدن کېین هم، اکمدن آلدیم. اوزیمنی وظیفهم بار و آیلیگیم اوز اختیاریمده. بعضی آدملر اېسه قیزلرنینگ حقوقینی عموماً اعتبار گه آلمهیدیلر.»
شونینگدیک، حقوقشناس منصور نظامپور گه کوره، گرچی اسلام و حنفی فقهده عیاللرنینگ ملک حقوقی تأکیدلنگن بولسهده، عملده عیاللرنینگ بو حقوقه کیریشیده کوپلب معمالر موجود.
اونینگ ایتیشیچه: «افغانستانده عیاللرنینگ ملک حقوقی بیلن باغلیق افسوس که کوپلب معمالر بار. باشقهلر عادتلر و عنعنهلر همده عیاللرنینگ اۉز ملک حقوقلریدن یېترلیچه خبردار اېمسلیگی – بو حقوق اولر گه کوپینچه بیریلمسلیگیگه سبب بولهدی. شونینگدیک عدلی و قضایی ارگانلر تامانیدن هم بو مسئله جدی قبول قیلینمهیدی و شو بارهده اساسی و جدی ایشلر عملگه آشیریلمهگن. ایرکک و عیال اۉز ملکینی سقلشده هېچ قندهی فرق قیلمهیدی. بو حالتلر حرمت قیلینیشی لازم.»
عیال حقوقی فعالی حمیرا فرهنگنینگ ایتیشیچه، اوزاق ییللر دوامیده افغانستانده عیاللرنینگ اساسی حقوقلریگه، خصوصاً ملک حقوقیگه کیریشی امکانیتی اولردن آلینیب کیلینماقده.
اونگه کوره: «افسوس که افغانستان عیاللری تاریخدن تا بوگونگچه اۉز حقوقلریگه کېرهکلیچه کیریش امکانیگه ایگه بولمهگن. عیاللر گه قرشی موجود زورهوانلیکلردن بیری اولرنینگ ملک حقوقیگه قرشی زورهوانلیک دیر. عیاللرنینگ مالکیت گه ایگه بولیش حقوقی قانونی و شرعی حقوق بولیب، قرآنده اولر میراث و مهر گه حقلی اېکنلیگی ایتیلگن. بیراق افسوس که، بو حقوق کوپینچه عایله اعضالری تامانیدن بوزیلهدی.»
شو بیلن بیرگه، دینی مسئلهلر بوییچه متخصص قطبالدین مجتهد گه کوره، اسلام تعلیماتلری و فقه گه کوره، ملک حقوقیگه کیریشده عیال و ایرکک اورتهسیده هېچ قندهی فرق یوق.
او شوندهی دیېدی: «اسلامده عیاللرنینگ ملک حقوقی تولیق، مستقل و حرمت بیلن تن آلینگن. عیال اسلامده ایرکک کبی مستقل ملک حقوقیگه ایگه. او مال آرتیریش، سقلش، ساتیشی، هدیه قیلیشی و میراث آلیشی ممکن. بونینگ اوچون آته، ایر یا که وارثنینگ رخصتی شرط اېمس. اسلام فقه گه کوره، عیال مال-ملککه ایگه بولیشی، مهرینی آلیش، شریعت تمایللری اساسیده بیتیملرده اشتراک اېتیش، میراث آلیش و وصیت قیلیش حقوقیگه ایگه.»
تأکیدلش جایز که، افغانستانده عیاللرنینگ ملک حقوقی فقط شخصی یا که عایلهوی مسئله اېمس، بلکه او توغریدن توغری عیاللرنینگ اقتصادی مستقللیگی، اجتماعی موقعی و جمعیتده فعال اشتراک ایتیش قابلیتی بیلن باغلیق؛ بو حقوق اسلام فقهی و افغانستان مدنی قانونلریده هم تأکیدلنگن.
