مسئله بیانی
مالکیت حقی، بو هر بیر انسان گه بیریله‌دیگن شخصی حقوق دیر، جنسی و باشقه تفاوت‌لر بو حقوق دن انسان‌لر نینگ محروم قیله آلمه‌یدی. بیراق رواجلنه‌یاتگن مملکت‌لرده عیاللر اۉز حقلرینی آلیش اوچون کوپ قیینچیلیک بیلن روپه‌ره دیر. مالکیت حقی طبیعی قدریت‌لر گه اساسلنیب و اۉزگرمه‌یدیگن بولسه ده، بیراق اوچینچی جهان مملکت‌لریده کوپینچه عیاللر بو طبیعی و ذاتی حقوق دن محروم دیر. شونی اوچون اوشبو تقدیقات ده قتنشگن عیاللردن قنچه‌سی مالکیت حقی گه اېگه و قنده‌ی اصول‌لر بیلن بو حقوق دن فایده‌لنیشی حقیده سوره‌لگن. اساسی سوال بو که عیاللر مالکیت حقی گه اېگه می و اگر اېگه، بو حقوق دن قنده‌ی فایده‌لنه دیلر؟
اساسی سوراق‌لر
۱. افغانستان ده‌گی عیاللر مالکیت حقی دن قنچه‌لیک فایده‌لنیش امکانیتی گه اېگه؟
۲. عیاللر مالکیت حقی دن قیسی اصول‌لردن فایده‌لنه‌دیلر؟
۳. عیاللر نینگ مالکیت حقی کوپراق کیم‌لر تامانیدن چېکلنه‌دی؟
تدقیقات تاریخی
عیاللر ساحه‌سی و عیاللر نینگ حقوقی مسئله‌سی گه دایر اېریم ایشلر عملگه آشیریلگن بولسه ده؛ بیراق ترتیبلی طرزده اولر نینگ ذاتی حقوقی و مالکیت حقینی تېکشیریش اوچون یېترلی دقت قیلینمه‌گن. شونی اوچون سلام افغانستان یېتکرمه موسسه‌سی (سلام‌وطندار رادیوسی) افغانستان ده عیاللر نینگ مالکیت حقینی تېکشیریش اوچون بو سوراو نی مملکت نینگ ۲۴ ولایتیده یولگه قویگن.
تدقیقات مقصدلری
۱. بو تدقیقات نینگ عمومی مقصدی، افغانستان ده عیاللر نینگ مالکیت حقی دن فایده‌لنیش درجه‌سینی انیقلش
۲. مالکیت حقی گه اېگه عیاللر نینگ رقمینی اۉرگه‌نیش
۳. عیاللر اۉز مالکیت حق‌لریدن قنچه‌لیک فایده‌لنه آلیشنی تېکشیریش
۴. عیاللر نینگ مالکیت حقینی چېکلش گه رولی بولگنلر نینگ اۉرگه‌نیش
تدقیقات زمانی
بو تدقیقات تورت آی ایچیده (اوشبو ییل ۲۶ فبروری دن ۲۷ می گچه) عملگه آشیریلگن.
تحلیل اصولی
بو تقدیقات معلومات‌لری «گوگل داکمنت» یاردمیده سوراونامه نی عمومی‌لشتیریش یولی بیلن تیارلنگن و «SPSS» دستوری و «گوگل داکمنت» یاردمی ده تحلیل و تجزیه قیلینگن.
تدقیقات قیینچیلیک‌لری
افغانستان ده خاتین قیزلر مسئله‌سی گه دایر اساسی بیر موضوع حقیده تدقیقات اۉتکزیش قیین؛ اینیقسه عیاللر نینگ یېترلی آگاهی‌لیگی بولمه‌گن حقلری و عیاللر نینگ مالکیتی حقیده.
بو موضوع‌لر گه قره‌گنده، تدقیقات جریانیده روپه‌ره بولگن قیینچیلیک‌لرنی اېسلب اۉته‌میز:
۱. افغانستان ده عیاللر نینگ مالکیت حقینی تېکشیریش قیین و کوپینچه عیاللر قولی‌لیک بیلن اوشبو سوراو گه قتنه‌شیش گه حاضر بولمه‌دیلر.
۲. بو سوراو گه قتنشگن کوپینچه عیاللر نینگ مالکیت حق‌لریدن هېچ خبرلری یوق دیر.
۳. سوراو گه قتنشگن بیرقطار عیاللر، سوراو گه قتنه‌شیش دن ایرلری نینگ خبری بولیشیدن قورقیشلرینی اېتگنلر.
۴.بو تدقیقات نی قیینچیلیک بیلن دوچ قیلگن باشقه نرسه‌لردن بیری مکانی محدودیت دیر؛ چونکه عیاللر انیق بیر مکان ده بولمه‌ی و اولر بیلن علیحده مکان‌لرده صحبت اۉتکزیلگن.
تدقیقات اۉزگریش‌لری
مالکیت حقی، عیاللر، عیاللر نینگ مهری، میراث حقی و مردسالارلیک.
گزارش خلاصه‌سی
بو سوراو گه ۱۸ دن ۲۵ یاشر بولگن عیاللر قتنشگن. افغانستان نینگ ۲۴ ولایتیده ۳۷۰ عیال بیلن اۉتکزیلگن صحبت اساسیده، قریب ۹۰ فایزی نینگ هېچ املاک یا که جایدادلری یوق. عین‌حالده سوراو گه قتنشگن عیاللر نینگ قریب ۸۰ فایزی، اولر آتیده قیمت‌بها املاک و جایداد ساتیب آلینمه‌یدی؛ بلکه آته، ایر یا که ایناغه آتیده ساتیب آلینه‌دی. سوراو گه قتنشگن ۶۴.۶ فایز عیاللر، اقتصادی قیینچیلیک باعث سرمایه و جایداد ساتیب آلیش زمینه‌سی یرهتیلمهگن.
گزارش تفصیلاتی
بو تېکشیرو سلام افغانستان یېتکرمه موسسه‌سی (سلام‌وطندار رادیوسی» تامانیدن عیاللر نینگ مالکیت حقینی تېکشیریش مقصدیده یولگه قوییلگن، معلومات اساسیده عیاللر مالکیت حقی یا که املاک و جایدادلری گه قنچه‌لیک صلاحیت‌لری بارلیگی انیقلنگن.
بو تېکشیرو ۲۴ ولایتده ۳۷۰ عیال نینگ اشتراکی بیلن عملگه آشیریلگن کابل ۵۹.۷ فایز اشتراکچی بیلن بیرینچی اۉرینده، هلمند، فاریاب، خوست کنر و دایکندی ولایت‌لری ۰.۳ فایز اشتراکچی بیلن آلدین-کېین اۉرینده قرار تاپگنلر.
بو تېکشیرو گه قتنشگن عیاللر نینگ تحصیل درجه‌سی فرقلی دیر و اولر نینگ ۹۰ فایز دن کوپراغی سواد‌سیز دیر.
تېکشیرو گه قتنشگن اوشبو عیاللر نینگ یاشی فرقلی؛ اولر نینگ ۶۵.۱ فایزی ۱۸ دن ۲۵ یاشر دیر.
باشقه تاماندن، سلام‌وطندار مذکور عیاللر نینگ وظیفه‌لری احوالینی هم تېکشیرگن که اولر نینگ ۷۸.۴ فایزی ایش‌سیز و ۲۱.۶ فایزی وظیفه‌دار.
بو تېکشیرو گه قتنشگن ایش‌سیز عیاللردن ۳۶.۲ فایزی، مملکتده سۉنگی اۉزگریش‌لردن کېین وظیفه‌لرینی قولدن بیرگنلر.
تېکشیرو نتیجه‌سی که عیاللر نینگ مالکیت حقی هم تېکشیریلگن اولر نینگ قریب ۹۰ فایزی نینگ هېچ سرمایه‌سی یوق و یالغیز ۵.۱ فایزی جایداد اېگه‌سی، ۳.۰ فایزی تقینچاق‌لر و ۳.۲ فایزی هم بیر مقدار نقد پوللری بارلیگینی معلوم قیلگنلر.
شونینگدیک، بو تېکشیرو گه قتنشگن عیاللر دن ۶۰ فایزی، حاکم عنعنه طفیلی قیمت‌بها نرسه‌لر و املاک نی آته، ایناغه یا که ایر آتیده ساتیب آله‌دیلر.
بو تېکشیرو ده، عیاللر نینگ سرمایه‌لری گه صلاحیتی هم تېکشیریلگن اولر نینگ ۷۳ فایزی سرمایه‌لری گه بوتونلی صلاحیت‌لری یوق‌لیگینی معلوم قیلگن؛ بیراق ۲۶.۸ فایزی بوتونلی صلاحیت‌لری بارلیگینی اېتگنلر.
سرمایه‌لری بوتونلی صلاحیتی یوق‌لیگینی معلوم قیلگن عیاللر نینگ ۶۲.۷ فایزی، سرمایه‌لریدن یېترلیچه فایده‌لنه آله‌دیلر یا که اونگه صلاحیت‌لری بار؛ بیراق ۳۷.۲ فایزی سرمایه‌لری گه هېچ صلاحیت‌لری یوق‌لیگینی بیلدیرگن.
شونینگدیک، بو تېکشیرو گه قتنشگن قریب ۹۰ فایز عیاللر جایداد و سرمایه‌لری گه صلاحیت‌لری یوق‌لیگینی اېتگن، اولر نینگ صلاحیت‌لری یوق‌لیک سببی هم تېکشیریلگن.
بو عیاللر نینگ ۶۴.۶ فایزی گه کوره، اقتصادی قیینچیلیک باعث سرمایه و جایداد آلیش زمینه‌سی یرهتیلمهگن. اولر نینگ ۱۳.۱ فایزی جایدادلرینی حاکم عنعنه اساسیده عایله ده‌گی ایرکک‌لر گه بغیشله‌گنلر.
بو تېکشیرو ده عیاللر اوچون میراث حقی هم تېکشیریلگن، تېکشیرو گه قتنشگن ۷۳.۵ فایز عیاللر اولر گه میراث حقی بیریلمه‌گنینی اېتگنلر.
اوشبو سوراو گه قتنشگن و میراث حقی بیریلمه‌گن عیاللر نینگ ۶۷.۹ فایزی نینگ ایتیشلریچه، اۉزلری بو حقنی اېستمه‌گنلر. ۳۲.۱ فایزی مملکت ده حاکم عنعنه طفیلی عایله‌لری تامانیدن محروم تانیلگنلر.
تېکشیرو گه قتنه‌شیب و عیاللر گه میراث حقی بیریلیش دلیلی هم تېکشیریلگن. بو عیاللر نینگ ۷۲.۵ فایزی عایله‌لری نینگ قراری اساسیده اولر گه بو حق بیریلگن و ۲۷.۵ فایزی اۉزلری بو حقنی اېسته‌گن و نهایت قولگه کېریتگنلر.
اوشبو تېکشیرو ده مهر حقی بیریلیشی اوچون عیاللر نینگ قراری تېکشیریلگن و تېکشیرو گه قتنشگن ۳۷۰ عیال دن ۵۶.۵ فایزی، مهرلرینی آلیشنی اېسته‌گن؛ بیراق ۴۳.۵ فایزی بو حق بیریلیشنی اېستمه‌گنلرینی معلوم قیلگنلر.
مهرلرینی آلیشنی اېسته‌گن عیاللردن ۷۳.۷ فایزی، ایرلری بو حقنی بیرگن حالده آلیشنی اېسته‌یدیلر؛ بیراق باشقه ۲۶.۳ فایزی مهرلرینی آلیش اوچون حقوقی دعوا گه قدر توختش‌لرینی اېتگنلر.
شونینگدیک، مهر حقی بیریلیشینی اېستمه‌گن عیاللردن ۵۶.۵ فایزی، مهرلرینی ایرلری گه بغیشلش‌لرینی اېتگنلر؛ بیراق باشقه ۴۳.۵ فایزی ایرلری تامانیدن بو حق دن محروم بولگن؛ قۉشمه تیریکچیلیک‌لری اوچون مهر حقینی آلیش گه دعوا قیلمسلیک‌لرینی بیلدیرگن.
گزارش نینگ تفصیلاتی اساسیده، افغانستان ده عیاللر مالکیت حقوقی و سرمایه‌لریدن فایده‌لنیش اوچون جدی قیینچیلیک‌لر بیلن روپه‌ره دیر. بو تېکشیرو گه قتنشگن ۳۷۰ عیال دن ۹۰ فایزی نینگ هېچ بیر سرمایه‌سی یوق و یالغیز ۵.۱ فایزی سرمایه‌سی بارلیگینی بیلدیرگن. بونگه قۉشیمچه، بو عیاللر نینگ ایکّی-اوچ قسمی دن کوپراغی سرمایه‌لری گه بوتونلی صلاحیت‌لری یوق‌لیگینی اېتگن که فرهنگی و اجتماعی چېکلاولردن درک بیره‌دی. شونینگدیک، ۷۳ فایزدن کوپراق عیال گه میراث حقی بیریلمه‌گن و اولر ارا ایکّی-اوچ قسمی دن کوپراغی طلب قیلمسلیک یا ده عایله‌لر تامانیدن محروم تانیلیش‌لری اوچون بو حق اولر گه بیریلمه‌گن. مهر حقیده هم یریم دن کوپراق عیاللر مهر حقی بیریلیشینی اېسته‌گنلر؛ بیراق ۴۰ فایز دن کوپراغی بو ایش گه علاقه‌لری یوق و اولر ارا ایکّی-اوچ قسمی مهرلرینی ایرلری بیرگن حالده آلیش گه علاقه‌مندلیکلرینی بیلدیرگنلر.
