سلاموطندارنینگ اویده توغیش تجربهسی بولگن ۱۲ عیال و ۲۰ نفر دایه اولر گه «کمپیر، دَده و بوی دیېدیلر» بیلن اۉتکزگن صحبتلری شونی کورستهدی کی، کسلخانهلردن اوزاقلیک، محلی عرف-عادتلر، یېترلی معلوماتسیزلیک، اقتصادی معمالر و اقتصادی قیینچیلیک عیاللرنی اۉزلری و ینگی توغیلگن چقهلاقلرینینگ حیاتینی تقدیر اختیاریگه تاپشیریش گه مجبور قیلگن.
سلاموطندارنینگ معلوماتی و ساغلیقنی سقلش نهادلری تامانیدن اعلان قیلینگن معلوماتلر گه کوره، افغانستانده هر کونی تخمینن ۲۴ آنه و ۱۶۷ باله حیاتدن کوز یومهدی. سۉنگی معلوماتلر اساسیده، مملکتده توغروقلرنینگ ۴۰ دن ۵۰ فایزی هنوزگچه اویده کمپیرلر یا کی دایهلر تامانیدن عملگه آشیریلهدی.
پروانلیک ۴۲ یاشر فاطمه گه کوره، او دایه یانیده ۴ مرته چقهلاق دنیا گه کیلتیرگن و اولردن بیریده ینگی توغیلگن چقهلاغی توغیلگچ نفس آلیش معماسیگه دوچ کیلگن.
او شوندهی دیېدی: «تورت مرته توغدیم دستلبکی سفر ایگیزک اېدی بالم نفس آلالمسدی، اول بیرینی یان تامانگه قوییشدی کېین ایکینچیسی دنیا گه کیلدی. انچهدن کېین اونینگ نفسی قیتدی و نفس آله باشلهدی. ایکی دایه بار اېدی باله نفس آلمهگنی اوچون قورقیب قالیشگن اېدی.»
باشقه تاماندن، کاپیسا ولایتی یشاوچیسی ۴۰ یاشر لیدا، آلتی فرزندنینگ آنهسی، تورت مرته دایه یاردمیده توققن و توغروق پیتیده کوپ قان کیتیشینی باشیدن کیچیرگن، شوندهی دیېدی: «مینینگ آلتی فرزندیم بار – اوچ قیز و اوچ اوغیل. آخرگی توغریغیم ییتی ییل اول بولگن. تورت مرته اویده دایه یاردمیده توققن من. اولردن بیریده کوپ قان ضایع قیلدیم و دایه نیمه قیلیشنی بیلمهی قالدی، سراسیمه گه توشدی. او اوزی هم قورقیب قالگن اېدی مینگه یا کی باله گه بیرار نرسه بولیشیدن.»
تخار نهرسعید قیشلاغی یشاوچیسی ۳۰ یاشر بصیره، دایه یاردمیده ایکی مرته توققن، اوی و کسلخانهده توغروق فرقلری حقیده شوندهی دیېدی: «فرقی بار کسلخانه یخشی. سیروم و پیچکاری قوییلهدی. اورنی هم مناسب دیر شو سببلی توغروق آسان بولهدی. اویده چقهلاق صفده قالسه آنه اوستیگه باسیم کیلهدی. یاکی آنه وفات اېتهدی یا کی چقهلاق.»
شو بیلن بیرگه، ۴۰ یاشر فرزانه کریمی، تورت مرته دایه یاردمی بیلن و اوچ مرته هم کسلخانهده چقهلاق دنیا گه کیلتیرگن. اونینگ ایتیشیچه: «مین اوچون اویده توغیش کوپ قیین، چونکه طبی امکانیت یوق ملَکهلی شفاکار یا کی قابله یوق. هردایم قورقردیم چقهلاغیم کسل بولمهسین دیب، بیراق باشقه اوچ مرته کسلخانهده ولادت قیلدیم یخشی اوتدی. شفاکارلر مسلکی اېدی همه نرسه ترتیبلی اېدی و هېچ قندهی قیینیچلیک تاپیلمهدی.»
شو بیلن بیرگه، اوشبو آنهلردن بعضیلریگه کوره، دایه آلدیده ولادت پیتیده سان-سناقسیز قیینچیلیک بیلن دوچ بولیشیگه قرهمی، بیراق اقتصادی معما، فرهنگی عنعنهلر و کسلخانهلر اوزاقلیگی طفیلی، اویده ولادت قیلیش گه مجبور بولگنلر.
لوگر یشاوچیسی ۴۹ یاشر پروین، حاضر کابلده تیریکیچلیک قیلماقده ایتیشیچه، آلتی مرته اویده دایه آلدیده ولادت قیلگن و ایکی چقهلاغینی ولادت پیتیده قولدن بیرگن.
اونینگ کوپهیتیریشیچه، عایلهسی و قرینداشلری توغیشنی کسلخانهده اویت دیب بیلیشهدی و محلی عرف-عادتلر سببلی و برچه توغروقلرنی اویده اوتکزیش گه مجبور بولگن.
او شوندهی دیېدی: «تورت فرزندیم تیریک، ایکیتهسی اېسه وفات ایتگن. سببی – اویده توغگنیم اوچون بیر قیزیم و بیر اوغلیمنی قولدن بیردیم. مین اچیق تجربه کورگن من. کسلخانهده اېسه داکتر بار، دایه بار، اعتبار بار – خلاصه قیلیب ایتگنده، همهسی اوقیگن، بیلیملی.»
تخارلیک بیبیگل و کاپیسا یشاوچیسی ۳۷ یاشر حسینانینگ ایتیشلریچه، عایلهوی، اقتصادی قیینچیلیک کسلخانه اوزاقلیگی سبب، اویده دایه یاردمیده توغیش گه مجبور بولگنلر.
بیبیگل شوندهی دیېدی: «بیرینچی فرزندیم اویده توغیلگن. جوده قتیق آغریقلرنی باشدن کیچیردیک، جوده کوپ قیینیچیلیکلرنی کوردیم. اما عایلهوی معمالر طفیلی کسلخانه گه باره آلمهگن اېدیم – نه رخصت بار اېدی نه اقتصادی احوالیمیز یخشی اېدی.»
شو بیلن بیرگه، کاپیسالیک حسینا گه کوره: «مین اوچ مرته توققن من – ایکی مرته کسلخانهده بیر مرته دایه یاردمی بیلن. چونکی یول اوزاق اېدی و تیزده ماشینه تاپه آلمهدیک، شو سببلی دایه یاردمی بیلن توغیش گه مجبور بولدیم.»
اوشبو گزارشده صحبت قیلگن جمعی ۲۰ نفر دایهدن ایکیتهسیگه کوره، اولر کوچلی قان کیتیشی یا کی نامعلوم باشقه سببلر طفیلی توغروق وقتیده عیاللرنینگ حیاتدن کوز یومگن حالتلریگه گواه بولگن.
اولرنینگ ایتیشیچه، اولرنینگ تجربهسی شونی کورستهدی کی کوپلب عیاللر اویده توغروقدن سۉنگ کوپ قان کیتیشی، باش آغریغی و سورونکهلی بیل آغریغی گه دچار بولیشهدی، بعضی حاللرده اېسه چقهلاق حیاتدن کوز یومهدی. اولر حاملهدارلیکدن آلدینگی یا کی کېینگی کسللیکلرنی دوالشگه قادر اېمسلیکلرینی ایتیشهدی، بیراق کوپ توغروقلردهگی تجربه و عایلهلرنینگ التماسی سببلی حلی هم اوی شرایطیده توغروقلرنی عملگه آشیریشماقده.
شونگه قرهمی، بو دایهلر شفاکار اشتراکیده و شفاخانهده توغروق قیلیش انچه خوفسیزراق اېکنینی تأکیدلهیدیلر. بیراق کوپلب عایلهلر محلی عرف-عادتلرنینگ اوستونلیگی، دوالش مرکزلریدن اوزاقلیک و اقتصادی معمالر سببلی توغروقنی اویده اۉتکزیشگه مجبور بولیشهدی.
لغمان یشاوچیسی ۴۵ یاشر عایشهنینگ ایتیشیچه، او ۲۵ ییلدن بیری دایه بولیب ایشلهیدی و ۳۵ دن آرتیق عیالنی توغدیرگن. اونینگ سۉزلریگه کوره، توغروق جریانیده او تازه متاع، قیچی، قینهگن سوو و زیتون یاغی یا کی وازلین کبی واسطهلردن فایدهلنهدی.
او شوندهی دیېدی: «مین ۲۵ ییلدن بیری دایه بولیب ایشلهی من و حاضرگچه ۳۵ دن آرتیق عیالنی توغدیرگن من. توغروق جریانیده مین تازه متاع، قیچی، وازلین و ایسیق سوودن فایدهلنهمن.»
لغمانلیک ۴۰ یاشر شمینگل و تخارلیک ۵۵ یاشر نفیسه، ایکی عیال ولادت پیتیده کوپ قان ضایع قیلگنلری اوچون وفات اېتگنلرینی ایتهدیلر.
شمینگل شوندهی دیېدی: «بیر سفر بیر عیال وفات ایتدی. سببی کوپ قان کیتیشی و کسلخانه گه یېتیب باریشدهگی کیچیکیش ایدی. شرایطلرنینگ یېتیشمسلیگی، کیچهسی برق یوقلیگی، کلینیک اوزاقلیگی و بعضی عایلهلرنینگ سوادسیزلیگی. کسلخانهده شفاکار و امکانیتلر بار مینده اېسه بو امکانیتلر یوق.»
تخارلیک نفیسه هم شوندهی دیېدی: «۱۵ یا کی ۲۰ ییل اول بیر عیال حیاتدن کوز یومدی. اوشه پیتده بوندهی امکانیت یوق اېدی، موتر هم یوق اېدی. باله تېسکری حالتده توغیلگن اېدی.»
دایهلرنینگ ایتیشیچه، اگر توغروق وقتیده آنهنینگ ساغلیغی یامانلشسه، اولر بو حالتنی عایلهسی بیلن محاکمه قیلیب، آنهنی کسلخانه گه یا کی کلینیکه یوباریشهدی.
غور ولایتیدهگی دایهلردن بولمیش ۴۲ یاشر مریمنینگ ایتیشیچه: «اگر باله تېسکری (چپه) یا کی باش پست حالتده بولسه، توغروق نارمل حسابلنمهیدی. اگر ییچیم بولمسه، اونی کسلخانه گه آلیب باریشگه مجبورمیز. بو اېنگ مهم نارمل بولمهگن حالت دیر، چونکی بو حالت حتا بعضی عیاللرنینگ وفاتیگه آلیب کېلیشی ممکن.»
شونینگدیک غور ولایتیدهگی دایهلردن باشقه بیری ۳۸ یاشر زلیخا گه کوره: «اگر آنهده کوپ قان کیتیش بولسه، آنهنینگ باله توغیش گه تیار اېمسلیگی توشونیلهدی. اونی کسلخانه گه آلیب بارهمیز؛ اما اگر باریب بولمسه، تجربهلی بیر دایه چقیریش گه مجبور بولهمیز.»
باشقه تاماندن، نسایی-ولادی شفاکارلریگه کوره، دایهلر رسمی طبی تعلیم آلمهگن، شخصی تجربهلریگه تیهنگن حالده، توغروققه یاردم بیرهدیگن عیاللر دیر.
شفاکارلرنینگ قوشیمچه قیلیشیچه، اگر عیال ایلگری کیسر بولیش، یوقاری قان باسیمی، مدتیدن آلدین یا کی کېین توغروق قیلگن بولسه، او ساغلیق مرکزیگه مراجعت قیلیشی کېرهک. عکسحالده، اویده دایه یاردمیده توغروق قیلیش جدی خوف توغدیرهدی.
نسایی-ولادی شفاکاری سحر کریمی، افغانستانده توغروقلرنینگ ۴۰-۵۰ فایزی اویده و دایهلر یاردمیده عملگه آشیریلیشینی ایتهدی.
اونینگ کوپهیتیریشیچه، اویده و طبی امکانیتلرسیز توغیش آنهلر و بالهلرنینگ اولیم خوفینی آشیرهدی.
او شوندهی دیېدی: «سۉنگی معلوماتلر گه کوره، افغانستانده حلی هم توغیشلرنینگ تخمیناً ۴۰-۵۰ فایزی اویده ملکهسیز شخصلر و دایهلر تامانیدن عملگه آشیریلهدی. بو رقم جوده خواطرلی، چونکی او آنهلر چقهلاقلرنینگ اولیم خوفینی آشیرهدی.»
نسایی-ولادی شفاکاری شبانه یارینینگ ایتیشیچه، افغانستانده فرهنگی و اقتصادی عامللر سبب عیاللر اویده ولادت قیلیش گه مجبور.
اونینگ فکریچه، کوپ قان کیتیش، کمقانلیک و عفونت آنهلر گه، توغیش وقتیده دایهلر یانیده اېسه چقهلاقلر گه نفس آلیش و یورهک بیلن باغلیق معمالر توغیلیشیگه آلیب کېلهدی.
اونینگ ایتیشیچه: «چقهلاقلرده توغیش وقتیده نفس آلیشنینگ توختهشی، باش جراحتلری، ایلکهدهگی سویکلرنینگ سینیشی و توغیش وقتیده یورهک و نفس توختهشینینگ قیته تیکلنمسلیگی کبی حالتلر صادر بولهدی. آنهلرده اېسه اویده توغیشدن کېین اېنگ کوپ اوچرهیدیگن جدی معمالر قان کیتیش، کمقانلیک، عفونت و بعضاً آنهلرنینگ وفات ایتیشی حسابلنهدی.»
شونگه قرهمی، افغانستاندهگی چېگره بیلمس شفاکارلر بولیمی مسئولی عبدالقیوم پوپل، عیاللر اویده و دایهلر یاردمیده توغیشنی تصدیقلب، سلاموطندار بیلن صحبتده ایتیشیچه، بعضاً ولایتلرده عیاللر عیال شفاکارلرنینگ یوقلیگی سببلی کلینیکلر گه مراجعت قیله آلمهیدی.
اوشبو تشکیلات، ساغلیق جماعهلر آرقهلی خبردارلیک دستورلرینی عملگه آشیریب، عیاللرنی توغیشدن آلدین توغیش وقتیده و توغیشدن کېین البته ساغلیق مرکزلریگه مراجعت قیلیش گه اوندهشینی قوشیمچه قیلهدی، افغانستانده چېگره بیلمس شفاکارلر بولیمی مسئولی عبدالقیوم پوپل.
او شوندهی دیېدی: «حلی هم توغروق اویده عملگه آشیریلهدی. بونینگ اساسی سببلریدن بیری کمبغللیک و عیال شفاکارلرنینگ یوقلیگی دیر. افغانستانده چېگره بیلمس شفاکارلر بولیمی اوشبو ساحهده کلینیکلرده خبردارلیک دستورینی باشلهگن و بو اداره ایشلهیدیگن حدودلرده ساغلیق ترغیباتچیلری عیاللر گه ساغلیق بوییچه ترغیبات آلیب باریشهدی.»
شو بیلن بیرگه، اسلام امیرلیگی ساغلیقنی سقلش وزیرلیگی مسئوللری، اوتگن ییلده اویده توغیش و کېینگی طبی چارهلرنینگ یېترلی بولمسلیگی سببلی تخمیناً ۲۰۰ آنه وفات اېتگنینی معلوم قیلهدیلر.
اولرنینگ ایتیشیچه، آنهلرنینگ توغروق اوچون ساغلیق مرکزلریگه مراجعت قیلمسلیگی مملکتدهگی آنهلرنینگ اولیمیدهگی اېنگ مهم عامل دیر.
بو وزیرلیک سۉزلاوچیسی شرافتزمان امرخیل شوندهی دیېدی: «اوتگن ییلده بیز گه بیریلگن معلوماتلر گه کوره، اویده توغروق قیلگن تخمیناً ۲۰۰ آنه حیاتدن کوز یومگن و عیاللرنینگ حیاتینی یوقاتیشینینگ اساسی عامللریدن بیری شوندن عبارت. «ساغلیقنی سقلش وزیرلیگی اوشبو معمانی حل قیلیش اوچون تورلی یونهلیشلرده ایش آلیب بارماقده. جماعتچیلیکنی خبردار قیلیش، جمعیتنی فعاللشتیریش، اخباراتنی آنهلر گه یېتکرمه یا کی ساغلیق خادملری آرقهلی یېتکزیش. حاضرده تومنلرده تخمیناً ۳۱۸ ساغلیق مرکزی ایشلهماقده. بیز مرکز بولمهگن حدودلرده هم ایش آلیب بارهمیز.»
شو بیلن بیرگه، قویاش ۱۴۰۳-ییل، عقرب آییده اروپا اتفاقی وکالتخانهسی افغانستانده آنهلرنینگ اولیمی آرتهیاتگنیدن خواطر بیلدیرگن و هر ایکی ساعتده بیر آنه حیاتدن کوز یومیشینی تأکیدلهگن. شونینگدیک، قویاش ۱۴۰۳-ییل، جوزا آییده جهان ساغلیقنی سقلش تشکیلاتی اعلان قیلدیکی، افغانستان بویلب هر کونی ۲۴ آنه و ۱۶۷ باله حاملهدارلیک و توغروق بیلن باغلیق آلدینی آلیش ممکن بولگن کسللیکلر سبب وفات ایتماقده. اوشبو تشکیلات آگاهلنتیرهدی، اگر یاردم بودجه کمهیتیریلسه، بو کورستکیچ آشهدی.
