کیریش
بابا رحیم مشرب تخلصی «مشرب» ۱۶۴۰، ۱۶۵۰ یا کی ۱۶۵۷ عصر اۉزبیک ممتاز ادبیاتینینگ اېنگ یارقین و تاثیرچن وکیللریدن بیریدیر. اونینگ ایجادی مرکزی آسیاده تصوف تفکّری رواجیگه سیزیلرلی تأثیر کورستگن. مشرب کوپراق خلقچیل روح، آزاد فکر و تصوفی انسان آبرزیده گودهلنگن شاعر صفتیده تنیلگن. حیاتی حقیدهگی تاریخی منبعلر بیلن بیر قطارده آغزهکی روایتلر هم موجود بولیب، بو حالت مشرب شخصیتی نهفقط تاریخی، بلکی رمزی آبرز (تصویری) صفتیده هم تلقین قیلیش امکانینی بیرهدی.
بیوگرافیک معلوماتلر
شاعرنینگ توغیلگن ییلی انیق اېمس. تورلی منبعلرده ۱۶۴۰، ۱۶۵۰ یا کی ۱۶۵۷- ییللر سنهسی اوچرهیدی. مشربنینگ توغیلگن جایی صفتیده نمنگان شهری کورستیلهدی. بابا رحیم کمبغل کاسب عایلهسیده دنیاگه کیلگن، ایلک تعلیمنی محلی علمالر حضوریده آلگن. یاشلیگیدن تصوف علمی و روحی ایزلنیشلرگه چیققن.
مشرب کېینچهلیک نقشبندیه طریقتینینگ مشهور وکیلی آفاق خواجه حضوریده تحصیل آلهدی. اونینگ حیاتیده بو دور مهم واقعه بولیب، شاعر دنیا قرهشینینگ شکللنیشیده کتّه اهمیتگه ایگه بولگن. منبعلرده مشربنینگ طریقتدن اجرهلیش حقیده تورلیچه معلوماتلر بیریلهدی. بعضی روایتلرگه کوره، او اۉز استاذینینگ تشقی زاهدلیک و طریقت قاعدهلریگه ضد فکرلر بیلدیریلگن سببلی درگاهنی ترک ایتهدی.
سیاحتلر و روحی ایزلنیش
طریقتدن اجرهلگن، مشربنینگ حیاتی کوچمنچی- درویشانه روحده دوام ایتهدی. او مرکزی آسیانینگ کوپلب شهرلریگه سفر قیلهدی، خلق آرهسیده یشب، روحی ایزلهنیشلرنی دوام ایتدیرهدی. مشربنینگ تاشکینت، سمرقند، بخارا، خوجند، اندیجان، بلخ و حتا هندوستاننینگ ایریم حدودلریگه بارگنلیگی حقیدهگی معلوماتلر موجود. بو سیاحتلر شاعرنینگ روحی تجربهسینی بایتگن، ادبی میراثینی شکللنتیریشگه خذمت قیلگن.
ایجادی و ادبی میراث
مشربنینگ ادبی میراثی تورلی ژانرلرده یرهتیلگن بولیب، اساساً غزل، رباعی، مخمّس و باشقه شعری شکللرنی اوز ایچیگه آلهدی. اونینگ شعرلری تصوف غایهلری الهی عشق، انسانی پاکلیک، عدالت و ریاکارلیککه قرشی تنقید کبی موضوعلرگه بغیشلنگن.
مشرب اۉز دورینینگ دینی- اجتماعی حیاتیگه بوزیلیشلرنی کېسکین تنقید قیلگن. شاعرنینگ اثرلریده جمعیتدهگی ناحقلیک، ساخته تقوادارلیک، بدعتگه قرشی کېسکین فکر کوزهتیلهدی. اونینگ بوندهی آچیق فکرلری خلق آرهسیده کتّه اعتبار قازانگن بولسه- ده، بعضا حاکمیت و دیندار آرهسیده قرهمه- قرشیلیکلرنی کیلتیریب چیقرگن.
مشربنینگ اثرلری یازمه شکلدن کوره، آغزهکی ایجاد آرقهلی کینگ ترقلگن. شو سببلی اونینگ شعرلری کوپ آیتلر و روایت بیلن ارهلشگن حالده بیزگچه یېتیب کیلگن. «دیوان مشرب» نامی بیلن معلوم بولگن قولیازمهلر تورلی نسخهلرده موجود بولسه-ده، اولرنینگ تاریخی ایشانچلیک درجهسی حقیده علمی بحثلر دوام ایتماقده.
تصوف قرهشلر
مشرب تصوفنی نهفقط دینی تیزیم صفتیده اېمس، بلکه روحی آزادلیک و انسانی پاکلیک یولی صفتیده تلقین قیلهدی. او انسانننی ظاهری قاعدهلردن کوره باطنی حقیقت آرقهلی بهالش طرفداری اېدی. مشربنینگ اثرلریده «عشق شرابی» و «حقیقت مَی» تمثاللری آرقلی روحی کمالات یولی تصویرلنهدی. اونینگ نظریهسیدن الهی عشق انساننی ظاهری دنیا زنجیرلریدن آزاد قیلوچی اساسی کوچ صفتیده کورستیلهدی.
شاعرنینگ بیپناه یول ایزلهگن و یالغوز قالگن حقیده قوییدهگی شعریگه تصویرلنگن:
نمنگاندین کیتر بولسم، مینی یوقلر کیشیم بارمو؟
غریبلیک شهریده اولسم، مینی یوقلر کیشیم بارمو؟
قنی قوم و قرینداشیم، بو یولده بولسه یولداشیم،
کوزومدین آقیزیب یاشیم، مینی یوقلر کیشیم بارمو؟
محبت شربتین ایچتیم، قزاندیک قهینهبان تاشتیم،
بو فانی دنیادین کیچدیم، مینی یوقلر کیشیم بارمو؟
توشوبدور باشیمه سودا، رموزو عشقیدین سودا،
اوزیگه اَیلهدی شیدا، مینی یوقلر کیشیم بارمو؟
توررگه طاقتیم یوقتور، یوررگه حالتیم یوقتور،
یورهکده عشق اوتی چوقدور، مینی یوقلر کیشیم بارمو؟
قراریم یوق تورهی دیسم، نمنگانده یورهی دیسم،
جهان سَیر ایتیب کیزسم، مینی یوقلر کیشیم بارمو؟
بو مسکین زور مشربنی کیشی حالینی بیلمهیدور،
بو ییردین باش آلیب کیتسم، مینی یوقلر کیشیم بارمو؟
مشربنینگ اولیمی
شاعرنینگ وفاتی هم تورلی تلقینلرگه ایگه. اېنگکینگ ترقلگن معلوماتلرگه کوره، مشرب ۱۷۱۱- ییلده بلخده قتل ایتیلگن. قتل ایتیلیشینینگ سببلری حقیدهگی معلوماتلر کوپراق روایتلرگه اساسلنهدی. بعضی منبعلرده شاعرنینگ اجتماعی- تنقیدی فکرلری و تصوفی غایهلری بلخ محلی حاکمی محمود قتال تامانیدن خوف صفتیده قبول قیلینگنی و اونینگ فرمانی آرقهلی رحمسیزلیک بیلن دارگه آسیلگنلیگی ایتیلگن.
بابا رحیم مشربنینگ دفن ایتیلگن جایی تورلی روایتلرگه کوره حاضرگی تخار ولایتینینگ اشکمش تومنی دیب ایتیلگن. لیکن اونینگ «سۉنگی قبری» انیق تاریخی نقطهای نظردن تصدیقلنمهگن.
خلاصه:
بابا رحیم مشرب اۉزبېک ادبیاتینینگ نایاب شاعری دیر. اونینگ حیاتی و ایجادی تصوف تفکّرینینگ کوچلی تأثیریده شکللنگن. مشرب اۉز حقیقت غایهلرینی ترنّم ایتگن. اونینگ شخصیتی اطرافیدهگی افسانه و روایتلر شاعرنینگ خلق خاطرهسیدهگی اورنینی ینهده مستحکملهگن. بوگونگی کونده مشرب ایجادی اۉزبېک ادبیاتی میراثینینگ مهم قسمی صفتیده علمی تدقیق ایتماقده، اونینگ شعرلری ایسه تصوف ادبیاتینینگ بیتکرار نمونهسی صفتیده قدرلنهدی.
