مملکتده سیاسی اوزگریش تورتینچی ییللیگی و اونینگ عیاللر حالتیگه تأثیری حقیده، سلاموطندار سۉنگی ۵۰ ییلده عیاللر حالتیگه حکومتلرنینگ رولینی اورگهنیش اوچون ایش بیلرمانلر بیلن صحبت قیلگن. اولرنینگ ایتیشیچه، سۉنگی ۵۰ ییلده عیاللرنینگ تیریکچیلیک شرایطی هردایم بیقرار بولگن.
اوشبو صحبتلر اساسیده، افغانستانده عیاللر اوچون سۉنگی ۵۰ ییل شاهی مشروطه و محمد داوودخان جمهوریتیدن آلیب کمونیستی دولت، مجاهدلرنینگ ایچکی اوروشی، اسلام امیرلیگی و اسلامی جمهوریتنینگ ایکّی دور حاکمیتی، قیسقه مدتلی امیدلر و آغریقلر آرقه گه قیتریش دوری بولگن.
عنعنهوی قرهشلر، مردسالارلیک تیزیملر، سوادسیزلیک و کېنگ ترقهلگن بیخبرلیک عیاللر گه حتا آچیقراق دورلرده هم قدرت توزیلمهسیده چقور و برقرار ایشتراک ایتیش امکانینی بیرمهیدی. شهرلر و قیشلاق عیاللری اورتهسیدهگی چقور تفاوت همده امکانیتلرنی رواجلنتیریش دستورلرینینگ اساسن پایتخت گه قرهتیلیشی طفیلی، افغان عیاللری جمعیتنینگ کتّه قسمی یرهتیلگن امکانیتلردن هېچ قچان فایدهلنه آلمهدی.
اوشبو گزارشده، عیاللرنینگ حالتی اوچ اولچمده کورسهتیش گه حرکت قیلینگن؛ حیات شرایطی، عیاللرنی قوتلنتیریش سیاستینینگ برقرار ایمسلیگی سببلر و افغانستاندهگی عیاللرنینگ حالتینی اوخشش دوردهگی قوشنی دولتلر بیلن تقاسلش.
افغانستان عیاللری؛ قیسقه مدتلی امکانیتلردن تا کوتیلمهگن قولشلرگچه
تعلیم آلیش حقوقی محنت قیلیش و جمعیتده اشتراک ایتیش حقوقی – انسان حقوقلرینینگ اېنگ اساسی تمایللریدن بولیب، امانیه دوریدن تارتیب محمد داوود خان جمهوریتی دوریگچه محافظه کارانه یاندهشوو بیلن کوریب چیقیلگن. افغانستان تاریخی بوییچه یازووچی و تدقیقاتچی محمد حلیم تنویرنینگ ایتیشیچه، محمد داوودخان دوریده (۱۳۵۲-۱۳۵۷)، عیاللر اساسن شهرلرده سیاست، تعلیم و جماعت خذمتلریده اشتراک ایتیش امکانیگه ایگه بولگن.
کبرا نورزی کبی سیمالر (ساغلیقنی سقلش وزیری) معصومه عصمتی وردک، اناهیتا راتب زاده، رقیه ابوبکر و شفیقه احراری (پارلمان وکیلی)، بو یوتوقلرنینگ بیلگیسی بولگن. ۱۳۵۵ اساسی قان عیال و ایرکک حقوقلری تینگلیگیگه تأکیدلهگن و داوودخان جمهور باشلیغی تشقی سفرلریگه چیققنیده، او بیلن بیرگه عالی تعلیماتلی عیاللر هیئتلری اونی همراهلیک قیلر ایدیلر، بو ایسه عیاللرنینگ سیاست ساحهسیده استه-سیکین؛ بیراق دایمی اشتراک ایتیشینینگ نمونهسی دیر.
محمدحلیم تنویرنینگ کوپهیتیریشیچه: «داوودخان دورهسیده بیرینچی یونیفرم، جمهوریت دوریده اورته گه کیلدی عیال و ایرککلرنینگ حقوقلری حقیده هم ایلک بار شو دورده گپیریلدی و عملده قوللنیله باشلندی.مثلاً داووخان آپه-سینگیللری و خانملری منصبنی حسابگه آلمسدن پارکلر و اجتماعی جایلرده سیر قیلردیلر. شو دورده سیاسی ساحهده هم عیاللرنینگ رولی بولگن.»
ایش بیلرمانلرنینگ فکریچه، سیاست و ملی قرارلر قبول قیلیشده عیاللرنینگ عملده اشتراک ایتمسلیگی همده شهر و بای طبقه گه منصب عیاللر گه اعتبار قرهتیلیشی اوشبو اوزگریشلرنی کوپراق بیلگیسی رمزی درجهده قالدیرگن. افغانستان تاریخی بوییچه تدقیقاتچی و بیلیم یورت استادی گه کوره: «کورهمیز که ۱۹۶۴-ییلده قانون قبول قیلیندی؛ عیاللرنینگ حقوقلری تن آلیندی، عالی تعلیماتلی عیاللر و قیزلر کابل بیلیم یورتیده اوقیشنی باشلهدیلر و ایش جایلریده استه-سیکین قتنشه باشلهدیلر. اجتماعی جهتدن، شهرده عیاللرنینگ اشتراکی آشدی؛ لېکن قیشلاقلرده چېکلنگن ایدی حاضرگیدیک. حاضر هم قیشلاق عیاللری آرقهده قالگن و توغری اشتراک ایتمهیپتی.»
ایش بیلرمانلرنینگ فکریچه، عیاللرنینگ جمعیتدهگی اشتراکینی آشیریش بوییچه امکانیتلر یرهتیش ۱۳۵۷-۱۳۷۱-ییللر و کمونیستیک حکومت دوریده هم دوام ایتدی. عیاللر گه تعلیم آلیش حقوقی بیریلدی؛ اولر محکمه و طبیات ساحهلریگه کیردی، افغانستان دموکراتیک عیاللر تشکیلاتی مینگلب عیاللر اوچون سوادخوانلیک و کسب-هنر مشغولاتلرینی تشکیل ایتدی. بیراق بو یاندهشوو کوپراق یوقاریدن پست گه قرهب عملگه آشیریلگن و ایچکی اوروش شرایطیده بولگن؛ شونینگ اوچون برقرار بولمهدی و حکومت قولهگنیدن سونگ عیاللر ېنه جماعت میدانیدن چیتلشتیریلدی.
حقوقشناس میر عبدالواحد سادات گه کوره: «۱۹۹۲-ییلده خلق دموکراتیک حزبی و حفیظالله امین دورهسیده، اولدیریشلر و ناتینچلیک کوچهیدی؛ ۱۹۹۲-ییل، ۷-ثورده عیاللر اوچون ایریم قولیلیکلر یرهتیلگندی؛ هېچ قندهی کمسیتیش یوق ایدی و عیاللرنینگ اشتراکی اوچون ترغیب بولردی و اوشبو وقتده عیاللر دموکراتیک حزبی شکللندی بو تشکیلاتنینگ ولایتلرده فعالیتی بار ایدی. عیاللر حتا رادیو-تلویزیونلرده ایشلر ایدیلر.۱۹۹۲-ییلدن سۉنگ احوال کېسکینلشدی، کابل ایچکی اوروشلر گواهی بولدی و افغانستان پایتختی اوی اوروشلری تامان یونهلیب، اوغیرلش و قراقچیلیک باشلندی.»
اوروش و مجاهدلر حکومتیدن سۉنگ، ۱۳۷۱-دن ۱۳۷۵-ییللر آرهسیده سیاست میدانیگه ایندیگینه قدم قویگن عیاللر چیتلشتیریلیشی سیزیلرلی بولگن. گرچی عیاللر گه قرشی انیق قانون قبول قیلینمهگن بولسهده، خواطرلیک و دینی قطعی تلقینلر طفیلی عیاللر تعلیم و محنت ساحهلریدن کېنگ قمراولی چیتلشتیریلدی.
افغانستان تاریخ تدقیقاتچیسی محمدحلیم تنویرنینگ ایتیشیچه: «آدملر مجاهدلر حاکمیت گه کېلیشی بیلن وضعیت یشخیلنهدی دیب اویلشگن ایدی؛ لېکن یوق، مکتب سیاسی معما توسینی آلدی و پسهیشگه یوز توتدی. نتیجهده ولایتلر و کابلدهگی مکتبلر یاپیلدی. بو ییرده عیال و قیزلرنینگ حقوقلری بوزیلدی؛ چونکه ایشانچسیزلیک سببلی هېچ کیم قیزینی مکتب گه یوبارماقچی بولمس ایدی، نتیجهده مکتبلر یاپیلدی.»
اسلام امیرلیگینینگ بیرینچی حاکمیتی دوریده عیاللرنینگ آرقهگه چېکینیشی سکوتی اوج گه ییتدی؛ قیزلر اوچون تعلیم منع ایتیلدی، اولر ایش بیلن شغللنیشدن بوتونلی چیتلشتیریلدی و اجتماعی اشتراکلریگه قتیق چېکلاولر قوییلدی. اسلام امیرلیگی بیرینچی دوری قولهگچ و افغانستان اسلامی جمهوریتی تشکیل ایتیلگچ، عیاللر بیش ییللیک تولیق اویده قالیش دوریدن سۉنگ ېنه جماعت میدانیگه قیتدی. سیما سمر و سهیلا صدیقی کبی وزیرلر کابینه گه کیردی، کوپلب قیزلر مکتب گه باردی. سۉز ایرکینلیگی و یېتکرمهلر کېنگهیدی؛ عیاللرنینگ دولت و اجتماعی موسسهلردهگی اشتراکی آشدی؛ عیاللرنینگ حقوقلرینی حمایه قیلووچی قانونلر قبول قیلیندی و طبیعی خذمتلر گه عیاللرنینگ کیریش امکانیتی یخشیلندی.
سیاسی مسئلهلر بیلرمانی نوراحمد خالدی گه کوره: «۲۰۰۱-ییلدن کېین جمهوریت تیزیمی ایشگه توشگچ، عیاللرنینگ اېنگ کوپ اشتراکی بولدی. غربی دولتلردن کتّه مبلغلر کیلدی، چونکه او دولتلر کوپراق ایسه اساسی حقوقلر تمایللریگه اورغو بیریشردی، عیاللرنینگ حقوقلری ایسه اساسی مقصدلردن بیری بولدی. کوپلب دوستورلر تعلیم، طبی خذمتلر گه کیریش و آنه-باله حمایهسی ساحهلریده عملگه آشیریلدی. شونینگدیک، انسان حقلری بوییچه کمیسیون توزهلدی و برچه ایشلرنی نظارت قیلدی. عیاللر اوچون پارلمان اورینلری اجرهتیلدی. شو بیلن ۲۰۰۱-ییل ۲۰۲۱-ییللرده جمهوریت دوریده عیاللر تاریخ دهگی اېنگ کېنگ سیاسی و اجتماعی اشتراک گه ایگه بولیشدی دییش ممکن.»
اسلام امیرلیگی قدرت گه قیتگچ و قویاش ۱۴۰۰-ییل، ۲۴-اسد ده سیاسی اوزگریشلر یوز بیرگچ، برچه بو یوتوقلر قیزلرنینگ تعلیمی تقیقلنیشی و عیاللرنینگ سیاسی ساحه، دولت و یریم دولت موسسهلردهگی ایشلریدن چیتلشتیریلیشی بیلن ېنه یوق قیلیندی. بیلرمانلرنینگ فکریچه، عیاللر ساحهسیدهگی ایریشیلگن یوتوقلر دنیا همجمعیتنینگ قۉللب-قوتلش گه جوده باغلیق بولگن؛ شونینگ اوچون اولر تیزده پرچهلنیب کیتدی.
عیاللر توزیلمهسی بیقرارلیگی و اولرنینگ ضعیفلیک اساسی سببلری
تدقیقاتچیلر و سیاسی مسئلهلر بوییچه بیلرمانلرنینگ فکریچه، عیاللرنینگ ضعیفلیگینینگ اېنگ مهم سببلری، حکومت تیزیملرینینگ کیتمه-کیت اوزگریشی، شهرلر و قیشلاقلر اورتهسیدهگی اصلاحاتلر بوییچه تفاوت، مدنیت، سنتی اعتقادلر، کېنگ ترقهلگن سوادسیزلیک، خوفسیزلیکنینگ یېتیشمسلیگی و اوروش، اقتصادی قشاقلیک همده قۉللب-قوتلاوچی انستیتوتلرنینگ موجود اېمسلیگی بولیب، بونینگ نتیجهسیده هر بیر حکومت اوزگریشی بیلن عیاللر سیاستی قیته تعریفلنیب، اولر گه برقرار توزیلمهلرنی یرهتیش امکانیتی بیریلمهگن.
افغانستان تاریخی تدقیقاتچیسی و بیلیم یورت استادی سیدمیر سیرتنینگ ایتیشیچه: «اگر جمهوریت دوریدن گپیرسک، عیاللر گه پارلمانده ۲۵ فایز حقوق بیریلگن ایدی، اولر کابینه و کینگشلرده اشتراک ایتیشگن، بیراق بو کوپراق سمبولیک رول ایدی. مثلاً، هر بیر ینگی تشکیلات توزیلگنده، اولر بیر نیچه عیالنی تنلب، اولرنی مشهورلیک اوچون ایشلهتیشردی. حتا حکومت هم شوندهی قیلگن؛ کابینه و باشقه تشکیلاتلر گه بیر نیچته عیالنی قوییشگه حرکت قیلگن. کوپ حاللرده بو قرهش توصیفی ایدی؛ مردسالارلیک و سنتی جامعهده هر دایم شوندهی بولگن.»
باشقه تاماندن، جمهوریت تیزیمیده پارلمان وکیلی بولگن فوزیه کوفی، سلاموطندار بیلن اوتکزگن صحبتیده شوندهی دیېدی: «تیزیم قولهگندن کېین یوزه گه کیلگن اوزگریشلر عیاللر مسئلهسی بیلن باغلیق ایمس ایدی. سیز گواه بولگندیز که دولت ادارهلری اوچون میلیونلب داللر صرفلندی، بیراق افسوس که، تیزیم قولهشیدن آلدین هم اولر برقرار بولمهگن. البته کوپ معمالر بار ایدی و سوادخوانلیک همده اقتصادی درجه پست ایدی؛ بیراق قانون قیشلاق و شهرلرده هم عمل قیلردی. عموماً آلگنده، عیاللر سۉنگی ۲۰ ییل ایچیده تجربه قیلگن اوزگریشلر یخشیراق ایدی. افغانستان توزیلمهسیده برچه اهالی تینگ حقوق گه ایگه ایدی؛ پارلمانده عیاللرنینگ اشتراکی سیزیلرلی ایدی. بو سۉنگی ۲۰ ییل ایچیده نظرگه توتیلگن نرسه ایدی.»
جمهوریت تیزیمیده پارلمان وکیلی بولگن و گزارشده اسمی سِر قالیش شرطی بیلن ایتیشیچه: «اگر بیز ایتهدیگن بولسک، یوتوقلر خلقارا همجمعیت طفیلی کیلیب، کېین یوق بولدی، بو ناتوغری بولهدی. جمهوریت دوریده نهفقط عیاللرنینگ جمعیتدهگی اشتراکی تیکلندی و اولرنینگ اوزیگه خاص موقع بیریلدی؛ بلکه افغانستان قانونلریده عیاللر گه انیق امیتازلر بیریلدی. اوشبو امتیازلر قانونلرده پارلمان دهگی بیلگیلنگن اورینلرده کورسهتیلگن ایدی.»
باشقه تاماندن، بیلرمانلر اصلاحاتپرور حکومتلر، مثلاً داوودخان، کمونیستلر و اسلامی جمهوریت حکومتلرینی تنقید قیلیب شوندهی دیېدیلر؛ عیاللر اوشبو حکومتلرده فعال بولگن بولسهده، حکومتلرنینگ بیرینچی خانملرینینگ رولی کوپراق مدرنیزم رمزی یا که خلقارا آبرو کورستکیچی صفتیده بولگن؛ اولر سیاستنی شکللنتیریشده حقیقی بولیب اوینمهگن و عیاللرنینگ حیات شرایطی گه سیزیلرلی تأثیر کورستمهگن.
حقوقشناس میرعبدالواحد ساداتنینگ ایتیشیچه: «حامد کرزی جمهوریت دوریده هېچ قچان اوز خانمینینگ یانیده رسمی تدبیرلرده و ییغیلیشلرده قتنهشیشنی تأمینلمهگن؛ خانمی ایسه بیلیملی بولیشیگه قرمهی. بو حکومتدهگی بیر سببنی کورستهدی. امانالله خان ایسه اول قانوننی اوزیگه تطبیق قیلگن، عیاللر مسئلهسیده خانمی هر دایم اشتراک ایتگن. مهمی شو که افغانستان ایرککلری هم، عایلهوی یا که جمعیت دایرهسیده بولیشدن قطعی نظر، صادقانه حرکت قیلیشلری کېرهک.»
عیاللر گه نسبتن صمیمی سیاستنینگ یوقلیگی و اصلاحاتچی حکومتلر رهبرلرینینگ مردسالارلیک قرهشلری افغانستان عیاللری حیاتیدهگی مهم بوریلیش نقطهلریدن بولیب، بو عیاللرنینگ هر بیر دورده سیاست گه تأثیر کورسهتیشدن کوره، سیاست گه بویسینوچن بولیشیگه سبب بولگن.
اسلامی مملکتلر و منطقه بیلن تقاسلش؛ نیگه افغانستان آرقهده قالدی؟
بیلیم یورت استادی نصیر شفیق و جمهوریت دوریده پارلمان وکیلی فوزیه کوفینینگ ایتیشلریچه، شو ۵۰ ییللیک دورده، افغانستان قۉشنی و کوپلب اسلامی مملکتلر چېکلاولر گه قرهمهی استه-سیکین و ایجابی اوسیش جریانینی باشدن کیچیردی. ۱۹۷۹-ییل انقلابیدن سۉنگ ایران چېکلاوچی قانونلر گه ایگه بولیشیگه قرهمهی، سوادخوانلیک درجهسیگه علیحده اعتبار قرهتدی و عیاللرنینگ بیلیم یورتلرده اشتراکی اوشبو تیزیمده مستحکملندی.
پاکستان نهفقط بینظیر بوتونی بیرینچی عیال باش وزیر صفتیده کوردی، بلکه عیاللر پارلمان و محکمهلرده هم سیزیلرلی اورین ایگللهدیلر.
سعودی عربستان، میلادی ۲۰۱۵-ییلگچه عیاللر گه هیدهش رخصت بیرمهگن بولسهده، حاضرده تعلیم و ایش ساحهلریده عیاللر اوچون چېکلنگن، بیراق برقرار اشتراک امکانیتلرینی یرهتگن.
جنوبی و جنوبی-شرقی آسیادهگی مسلمان اولکهلری مثلاً بنگلهدیش، اندونیزیا و مالیزیا حتا عیال ییتکچیلر گه ایگه بولگن و عیاللرنینگ سیاست و اقتصادیات دهگی اشتراک درجهسینی دایمی روشده آشیرگن. بو اوزگریشلر منطقه و دنیا عیاللری حالتیده ایجابی نتیجهلر کیلتیرگن بولسهده، افغانستانده عیاللر حالتی اوشبو ترقیات یولیدن اوزاقده بولیب، تیزکار یوتوقلر و کېسکین آرقه گه قیتیشلر بیلن دوچ بولگن.
نصیر شفیق شوندهی دیېدی: «تعلیم ساحهسیده دنیا همجمعیت کوپ یاردم کورستدی؛ بیراق بیز اوغیل بالهلر قتلمی بیلن بیر قطارده قیزلر قتلمینی هم اوقیتیشیمیز کېرهک ایدی، چونکه جمعیتیمیز گه ایکیله قتلم هم ضرور. اگر شوندهی قیلینسه ایدی، بیز مالیزیا، اسلامآباد و الاظهر بیلیم یورتلری کبی یخشیراق نتیجهلر گه ایریشگن بولردیک.»
فوزیه کوفینینگ ایتیشیچه: «سۉنگی ۵۰ ییل دوامیده عیاللر اوچون تطبیق ایتیلگن سیاستلر، شو دوردهگی باشقه اسلامی مملکتلرنیکی گه نسبتن کمراق اوچرهیدی. مثلاً سعودی عربستان، بیرلشگن عرب امیرلیگی، قطر، اردن، بحرین و سۉنگی ۳۰ ییل ایچیده تاریخی کورهشلریده عیاللر اشتراک ایتمهگن باشقه مملکتلر. اولرنینگ سیاسی و اجتماعی اشتراکی، تعلیم و اجتماعی خذمتلر گه کیریشی تینگ درجهده بولمسه هم، نسبتن یوقاری. باشقه تاماندن، افغانستانده عیاللر دایمی روشده تعقیب قیلینهدی، اعتباردن چیتده قالهدی و ایرککلر تامانیدن عیاللر گه قرشی سیاست و ریجهلرنینگ قربانی بولهدی.»
عینحالده، اسلام امیرلیگی سۉزلاوچیسی ذبیحالله مجاهد سلاموطندار گه ایتیشیچه، اسلام امیرلیگی قیته قدرتنی آلگنیدن کېین عیاللر حیاتینینگ برچه ساحهلریده حقوقلرینی تأمینلش گه حرکت قیلینماقده. باشقه ساحهلرده هم سعی-حرکتلر دوام ایتماقده؛ حکومت تیزیمیده کېرهک بولگن جایلرده عیاللر اوچون ایش امکانیتلری یرهتیلهدی، ساغلیقنی سقلش، تعلیم، خوفسیزلیک، هوا کوچلری و عیاللرنینگ موجودلیگی ضرور بولگن باشقه خذمت ساحهلریده. اولر خوفسیز و حمایهلنمهگن محیطده ایشلشهدی و یشهیدی. عیاللر اوچون شریعت دایرهسیده برچه حقوقلرینی تأمینلش و شرفلی حیات کیچیریشگه حرکت قیلینماقده. بو بارهدهگی مسئولیت تیزیمینینگ زمهسیده؛ هر بیر عیال گه بیریلگن حقوق و لوازمنی تیکلش، اولرگه یخشیراق محیط یرهتیش و مسئولیت گه کیرهدی.»
برچهسی بیلن بیرگه، سۉنگی ۵۰ ییلدهگی کېسکین اوزگریشلر نهفقط عیاللرنینگ ایریشگن یوتوقلرینی برقرارلشتیریش گه توسقینلیک قیلگن، بلکه هر بیر افغان عیال اولادینی آلدینگی اولاد دوچ کیلگن توسقینلرنی تکراراً باشدن کیچیریشگه مجبور قیلگن. شو بیلن بیرگه، باشقه مملکتلرده ترقیات جریانی سیکین، اما اوزلوکسیز ریجهلنهیاتگن بولسه، افغانستانده عیاللر بیر نیچه بار نول (صفر) نقطهدن باشلش گه مجبور بولگن.
