به دنبال تحولات سیاسی پسین، افغانستان بار دیگر با بحران فرار مغزها روبه‌رو شد؛ بحرانی که ظرفیت‌های کاری در بخش‌های مختلف را با چالش جدی روبه‌رو و هزاران شهروند را متأثر کرده است. سلام‌وطندار در این گزارش، سه حوزهی رسانه، آموزش (تحصیلات عالی) و بهداشت را بررسی کرده است.
یافته‌های این بررسی نشان می‌دهد که مهاجرت کادرهای متخصص در این سه بخش، آسیب‌های قابل توجهی وارد کرده و تلاش‌ها برای جبران آن تا کنون نتیجه‌ی چندانی نداشته است. در این گزارش، با ۱۴ رسانه، شش دانش‌گاه و هشت شفاخانه از ولایت‌های مختلف گفت‌وگو شده است.
تأثیر فرار مغزها بر رسانه‌ها؛ کاهش نیروی حرفه‌ای و نگرانی از آینده
با گذشت بیشتر از سه سال‌ونیم از تحولات سیاسی در افغانستان، رسانه‌های کشور هم‌چنان با خلای نیروی انسانی متخصص روبه‌رو اند. گفت‌وگوهای سلام‌وطندار با ۱۴ رسانه (پنج رسانه‌ی دیداری و نُه رسانه‌ی شنیداری)، چهار خبرنگار مهاجر و برخی از نهادهای پشتیبان رسانه‌ها و خبرنگاران در کشور، نشان می‌دهد که خروج خبرنگاران باتجربه، آسیب چشم‌گیری بر کیفیت محتوای رسانه‌ها وارد کرده و این خلا هنوز به طور کامل جبران نشده است.
بر بنیاد آماری که از سوی فدراسیون خبرنگاران و شماری از نهادهای رسانه‌ای به سلام‌وطندار شریک شده، با مهاجرت گستردهی نیروی حرفه‌ای، نه تنها کیفیت تولید محتوا کاهش یافته، بل کمیت کاری نیز در سکتور رسانه به شدت پایین آمده است.
محمدبشیر عاطف، رییس فدراسیون خبرنگاران و نهادهای رسانه‌ای افغانستان، می‌گوید که حدود ۴۰ درصد از کادرهای علمی و رسانه‌ای، کشور را ترک کرده اند. او هشدار می‌دهد که کاهش شمار خبرنگاران از ۱۲ هزار تن در دوره‌ی جمهوری به حدود پنج هزار و ۵۰۰ تن در حال، بحران شدیدی در عرصه‌ی اطلاع‌رسانی به وجود آورده است.
او می‌افزاید: «در سال‌های جمهوریت ما در حدود ۱۲ هزار کارمند رسانه‌ای و در حدود ۷۰۰ رسانه‌ی فعال در کشور داشتیم که امروز تعدا خبرنگاران و کارمندان رسانه‌ای ما در حدود پنج هزار ۵۰۰ نفر است که در بیشتر از ۴۰۰ رسانه مصروف کار استند. از جمله‌ی پنج هزار خانمی که در رسانه‌ها در دوران جمهوریت مصروف کار بودند، امروز حدود ۸۰۰ تن مصروف کار استند و بقیه مردها استند که در نهادهای خبری کار می‌کنند.»
مطواع کبیر، مسئول بخش جندر کمیته‌ی مصونیت خبرنگاران افغان، از ادامه‌ی روند خروج خبرنگاران در کشور هشدار می‌دهد. «این افراد تنها گزارش‌گر نبودند، بل که نقش رهنما را داشتند یا الگو بودند برای نسل جوان‌تر خبرنگاران. با رفتن شان بیشتر رسانه‌ها نیروی متخصص خود را از دست داد، نیروی تحلیل‌گر. افرادی که تولیدکننده‌ی محتوای عمیق بودند را از دست دادند. این روند نه تنها کیفیت، بل که استقلال، تنوع و تأثیرگذاری رسانه‌ها را آسیب‌پذیر کرده است.»
بصیر عابد، مدیرمسئول شبکه‌ی خصوصی رادیو و تلویزیو «آرزو»، به سلام‌وطندار می‌گوید که تحولات سیاسی کشور سبب شد ۶۰ درصد از کارمندان باتجربه‌ی خود را که حدود ۱۵ سال تجربه‌ی کار در بخش‌های مختلف رسانه‌ای داشتند، از دست بدهند. «پس از تغییر نظام، حدود ۶۰ درصد از کارمندان ما مهاجرت کردند، دفتر را ترک کردند و رفتند. در این میان، ما خبرنگاران بسیار مسلکی داشتیم، تصویربردارهای بسیار حرفه‌ای داشتیم، مدیران تولید ما، مدیران نشرات ما بودند که بر کیفیت محتوا و نشرات ما خیلی تأثیر داشتند. متأسفانه مدتی ما نتوانستیم قسمی که باید نشرات می‌داشتیم، نداشتیم. به همین دلیل، یک اندازه دچار مشکل شدیم.»
طارق رسا، از جمله‌ی خبرنگارانی است که پیش از تغییر نظام در یکی از رسانه‌های داخلی فعالیت داشت. او، محدودیت‌های گسترده بر آزادی بیان، تهدیدهای امنیتی و فشارهای سیاسی را، از دلیل‌هایش برای ترک کشور عنوان می‌کند. او، آینده‌ی خبرنگاری در افغانستان را «مبهم» و «نگران‌کننده» توصیف می‌کند و باور دارد که فضای کاری برای خبرنگاران روزبه‌روز محدودتر می‌شود.
طارق رسا، می‌گوید: «آینده‌ی خبرنگاری در افغانستان، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. با محدودیت‌های شدید بر آزادی بیان، سرکوب رسانه‌های مستقل و خروج نیروهای متخصص، روند اطلاع‌رسانی در کشور با خطر جدی مواجه است. اگر این روند ادامه یابد، احتمالاً روزنامه‌نگاری مستقل از بین رفته و تنها رسانه‌هایی که به دستورالعمل‌های حکومتی پابند هستند، باقی خواهند ماند.»
نتیجه‌ی این گفت‌وگوهای سلام‌وطندار نشان می‌دهد که مهاجرت خبرنگاران باتجربه نه تنها سبب کاهش کیفیت تولید رسانه‌ای شده است، بل تهدید جدی برای پویایی و آینده‌ی رسانه‌ها در افغانستان به شمار می‌رود.
تأثیر فرار مغزها بر دانش‌گاه‌ها
خروج گستردهی استادان دانش‌گاه‌ها از افغانستان، نظام آموزشی کشور را با چالش‌های کم‌پیشینه روبه‌رو کرده است. یافته‌های سلام‌وطندار از گفت‌وگو با مسئولان چهار دانش‌گاه خصوصی، دو انستیتیوت و سه تن از استادانی که مهاجر شده اند، نشان می‌دهد که پس از تحولات پسین و در پی آن خروج برخی از کادرهای متخصص از دانش‌گاه‌های کشور، کیفیت تدریس و انگیزه‌ی دانش‌جویان آسیب دیده است.
بر بنیاد این بررسی، کاهش حضور استادان مجرب و متخصص—که بسیاری از آنان دارای مدرک کارشناسی ارشد/ماستری بوده اند—سکتور تحصیلات عالی را نیازمند به برنامه‌ریزی درازمدت برای جبران این خلا کرده است.
رییس یکی از انستیتیوت‌های آموزشی در بلخ که نخواست نامش نوشته شود، می‌گوید که این نهاد در سال‌های پسین شمار بسیاری از استادانش را از دست داده که بیشتر شان دارای مدرک کارشناسی ارشد بودند. او، تأکید می‌کند که جبران این کم‌بود، نیازمند زمان و برنامه‌ریزی درازمدت است.
او در این باره می‌گوید: «در تحولات اخیر، ما تقریباً ۷۰ درصد از کادرهای علمی خود را از دست دادیم. در این جا ما تقریباً بیشتر از هشت نفر ماستر داشتیم؛ وقتی که شما کادرها را از دست می‌دهید و جایگزین آن افرادی را می‌کنید که تازه است، خیلی متفاوت است. این‌ها نمی‌توانند که قناعت طرف را فراهم بکنند؛ نمی‌توانند که نصاب را درست تطبیق کنند. بیست سال، سی سال دیگر یک آسایش و رفاه خوب تحصیلی نیاز داریم که برای این جبران داشته باشیم و پس همان کادرهای خود را داشته باشیم.»
هم‌چنان، رییس یکی از دانش‌گاه که نخواست نامش گفته شود، می‌گوید که حدود ۴۰ درصد از استادان با تجربه‌ی خود را که بیشتر آن‌ها در رتبه‌ی دکترا بودند، در جریان چند سال پسین از دست داده اند. او، نبود این استادان را در بخش اکادمیک زیان بزرگ می‌خواند.
او در این باره می‌گوید: «استادانی که باسابقه بودند، در حدود ۴۰ درصد و در بعضی پوهنزی‌ها حدود ۹۰ درصد تا ۹۵ درصد. استادان وظایف خود را ترک کردند و رفتند به دیگر کشورها. استادانی که تازه می‌آیند، به‌روز هستند، لایق هستند؛ ولی تجربیات و تحقیقاتی که سالیان سال انجام داده بودند یا ماستری و دکترا داشتند، تحقیقات آن‌ها در سطح جهان در بهترین ژورنال‌ها چاپ شده بوده، او تجربیات با این افراد که تازه می‌آیند، خیلی تفاوت می‌کرد؛ اساتیدی که رفتند، درجه‌ی تحصیلی آن‌ها تقریباً هفتاد تا هشتاد درصد دکترا بود، متباقی ماستر.»
امید افغان، استاد پیشین دانش‌گاه تعلیم و تربیه در کابل، می‌گوید که ترک کشور برای او یک ناگزیری اجتماعی و اخلاقی بوده است. او می‌افزاید: «پس از تحولات ۲۰۲۱، بسیاری از ما استادان با بحران مشروعیت، سانسور، تحدید آزادی‌های علمی و فقدان امنیت روانی و فیزیکی مواجه شدیم. حداقل ۴۰ تا ۵۰ درصد استادان دانش‌گاه‌های معتبر کشور را ترک کردند. برای بازگشت ما باید آزادی تدریس، امنیت فیزیکی و روانی و فضای دانش‌گاه، از ایدئولوژی‌های افراطی پاک شود. بازگشت فقط زمانی ارزش دارد که بتواند دوباره معلم بود، نه فقط تدریس‌گر جزوه.»
همین گونه، احمدحامد قادری، دیگر استاد پیشین دانش‌گاه تعلیم و تربیه در کابل، می‌گوید که روی‌کارآمدن نظام جدید در کشور با وضع محدودیت‌های همه‌روزه سبب شد که کشور را ترک کند. او، می‌افزاید که در صورت برآورده‌نشدن انتظارات عمومی از نظام آموزشی، کشور با پیامدهای ناگوار روبه‌رو خواهد شد.
قادری، تأکید می‌کند: «نظام حاکم محدودیت‌هایی را بر استادان و دانش‌جویان وضع کرده می‌رفت و فضا را برای فعالیت‌های اکادمیک محدودتر ساخته می‌رفت. امتیازات استادان تقریباً ۴۰ درصد کاهش یافت و آهسته‌آهسته دچار سرخوردگی شده می‌رفتیم.»
تأثیر فرار مغزها بر شفاخانه‌ها
در کنار نهادهای آموزشی و رسانه‌ای، حوزهی صحت نیز از پیامدهای مهاجرت کادرها به شدت آسیب دیده است. این در حالی است که دانش‌گاه‌های علوم طبی هم‌چنان به روی زنان بسته است و در دو سال گذشته، هیچ زنی از این دانش‌گاه‌ها فارغ نشده است. هم‌زمان، روند مهاجرت برخی از کادرهای صحی به ویژه زنان متخصص، هم‌چنان ادامه دارد.
سلام‌وطندار برای بررسی وضعیت بخش صحی در کشور، با مسئولان چهار شفاخانه و چهار کلینیک در ولایت‌های مختلف گفت‌وگو کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که مهاجرت گستردهی پزشکان متخصص در برخی موارد کیفیت خدمات درمانی را کاهش داده است.
سرپرست یکی از کلینیک‌های صحی در بلخ که نخواست نامش نوشته شود، می‌گوید که پس از مهاجرت پزشکان متخصص، این مرکز با کم‌بود نیروی باتجربه روبه‌رو شده و کیفیت خدمات درمانی به طور چشم‌گیری کاهش یافته است. او، تأکید می‌کند که نبود پزشکان کارآزموده، نه تنها روند درمان را دشوار کرده، بل اعتماد مردم به خدمات بهداشتی نیز آسیب دیده است.
او می‌افزاید: «با رفتن داکتران ورزیده و متخصص، مشکلاتی که دامن‌گیر شفاخانه‌ها شد، این که کم‌بود مهارت‌های تخصصی و حضور پزشکان باتجربه در بخش‌های مختلف باعث کاهش کیفیت خدمات شده و علاوه بر این، بیماران زیادی نیاز به درمان‌های پیچیده‌تر و مشکلات زیادی آن‌ها هم مواجه شدند و کلاً این پروسه و این روند تأثیر منفی بر روند درمان و اعتماد مردم به خدمات شفاخانه شده است.»
هم‌چنان، رییس یکی از شفاخانه‌ها که نخواست نامش گفته شود، می‌گوید که در ۱۴ ولایت کشور خدمات این شفاخانه فعالیت داشت؛ اما تغییر نظام سیاسی در کشور سبب شد که شمار زیادی از پزشکان متخصص خود را از دست دهد و با کم‌بود متخصصان روبه‌رو شود. «بعد از تغییری که ایجاد شد در حکومت، بعضی از کارمندان خود را، بخش متخصصین خود را، داکتران شفاخانه‌ی خود را از دست دادیم و این‌ها ترک وطن کردند حتا از سیزده، چهارده ولایت ما مریض داشتیم، می‌آمدند پیش داکترصاحب‌ها و ضرورت نبود که این‌ها به خارج از کشور بروند؛ ولی ما حالا به مشکل متخصص دچار هستیم.»
یافته‌های این گزارش در حالی از تأثیرات منفی مهاجرت کادرهای متخصص کشور خبر می‌دهد که سازمان بین‌المللی مهاجرت، در گزارشی در باره‌ی رفت‌وآمد در مرزهای افغانستان اعلام کرد که در فاصله‌ی اپریل تا جون ۲۰۲۴، ۵۳۲ هزار و ۸۵۴ تن از افغانستان بیرون شده اند.
