افغانستانده توزوملر و حکومت‌لر قولشی مملکت نینگ معاصر تاریخیده‌گی تکراری واقعه، بو واقعه ۱۴۰۰-ییل ۲۴-اسد ۲۰۲۱-ییل، ۱۵-آگست گه تېنگ ېنه بیر مراتبه تکرار بولدی.
افغانستانده جمهوریت توزومی چمه‌سی ایکّی سنه دن سۉنگ اسلام امیرلیگی قولیده سقوط قیلیشی باشقه ساحه‌لر گه نسبتن افغانستان نینگ اقتصادی اینیقسه یشاوچیلر نینگ تیریکچیلیک احوالی کېسکین‌لشی گه سبب بولدی و بو احوالنی یشاوچیلر نینگ افغانستان تجارتی بانک‌لری برابریده پول‌لرینی آلیش اوچون تارتگن اوزون صف‌لریده کوریش ممکن اېدی.
افغانستانده بو سیاسی و حربی بویوک اۉزگریش اقتصادی بویوک انقراض گه سبب بولیب و افغانستان نینگ اقتصادی و بانکی تېزیمی قولشی حقیده اویله‌شینگیز ممکن اېدی.
بونگه قۉشیمچه، بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی ۲۰۲۱-ییل ۲۲-نوامبر افغانستان بانکی تېزیمی اوستیده‌گی باسیملر بو مملکت نینگ بانکی و اقتصادی تېزیمی تیزلیک بیلن قولشی حقیده آگاه‌لنتیردی لېکن اوشبو تشکیلات نینگ باش کاتبی آنتونیو گوترش، بو معما گه یېچیم یول قیدیریلیشی اوستیگه تأکید اېتدی.
اسلام امیرلیگی افغانستان نینگ اقتصادی بحرانینی قنده‌ی باشقردی؟
افغانستان نینگ اقتصادی احوالینی باشقریش، سۉنگی اوچ ییلده اسلام امیرلیگی نینگ حکومتدارلیک بیر بولیمی بولیب و یخشی باشقریش گه اولگورگنینی اېتیش ممکن و بو حکومت افغانستان اقتصادی قوله‌مسلیگی اوچون جدی چاره تدبیر کوردی.
چیت ایل مملکتلر نینگ یاردملری، افغانستان نینگ اقتصادی تېزیمی بوتونلی قوله‌مسلیگی گه سبب بولگن بولسه ده، بیراق اسلام امیرلیگی افغانستانده قدرت گه ایریشگنیدن کېین بانک‌لردن پول آلیش گه یره‌تگن چېکلاولری، مملکت دن پول چیقریلمسلیگی و شونینگدیک مملکت مالی بازارینی جدی نظارت اېتیش کبی باسیم‌لری گه قۉشیمچه، صادرات نی آشیریش و افغانستان نینگ درآمدلی منبعلری اینیقسه کانلرنی قازیب چیقریش گه یوز کېلتیردی.
اسلام امیرلیگی نینگ بو حرکتلری یانیده دنیا همجمعیت نینگ انسان پرورلیک یاردم‌لر قالبیده نقدی و غیر نقدی یاردملری، اقتصاد نینگ کتّه قسمی مثبت اۉزگریش‌لر گه گواه بولیب و افغانی پول نرخی ثابت سقلنیش گه سبب بولدی.
افغانستان حاضرگی حکومتی نینگ معلومات‌لری اساسیده، مملکت صادراتی و ایچکی ناخالص ایشلب چیقریش و هر بیر یشاوچی نینگ درآمدی آشگن.
اسلام امیرلیگی اوچ ییل حاکمیتیده افغانستان نینگ صادرات رقمینی ۸۰۰ مینگ امریکالیک دالردن آرتیق و قریب ایکّی میلیارد دالر گه یېتکیزگن و بو حکومت نینگ معلوماتی اساسیده، ۱۴۰۲-ییلده افغانستان هر بیر یشاوچیسی نینگ ییل‌لیک درآمدی ۴۹۳ دالر گه یېتگن. بو رقم جمهوریت توزومی نینگ سۉنگی ییللریده ۵۱۲ دالر اعلام بولگن اېدی و اسلام امیرلیگی نینگ حاکمیتی بیرینچی ییل‌لیگیده ۳۳۰ دالر دن پس توشگن اېدی.
ایش بیلرمان‌لر، مملکت اقتصادیده دایمی ثبات تأمین اېتیلیشی اوچون مملکتده کوپراق سرمایه یاتقیزیلیشی کېره‌ک دیه ایشانه‌دیلر.
اقتصادی ایش بیلرمان عبدالنصیر رشتیا گه کوره: «اویله‌شیمچه خصوصی سکتور حکومت نینگ اقتصادی استراتیژیک شریکی اوله‌راق سنله‌دی کوپراق قۉللب-قوتلنیب و کوپراق سرمایه یاتقیزیلگن حالده، مملکتده‌گی ایش‌سیزلیک و کمبغل‌لر سانینی کمه‌یتیریشی‌میز ممکن، سرمایه یاتقیزیلمسلیک بیلن بیر مملکت اۉزینی-اۉزی تأمینلشی ممکن‌سیز دیر.»
عموم آلگنده، احصائیه و معلومات ملی اداره ۱۴۰۲-ییلده مملکت اقتصادی مهم شاخص‌لرینی قویده‌گی لرگه بولگن:
– ۱۴۰۲-ییلده مملکت نینگ حقیقی ایچکی ناخالص تولیدی، ۱۵.۷ میلیارد دالر بولگن اۉتگن بیر ییلی گه نسبتن ۲.۷ فایز آشیشنی کورسته‌دی. بو اۉزگریش کوپراق ایکینچیلیک سکتوریده بولگن.
– ۱۴۰۲-ییلده مملکت هر بیر یشاوچیسی نینگ ییل‌لیک درآمدی ۴۹۳ دالر بولگن، بیر ییل اولی گه نسبتن ۷۰ دالر آشکنیدن درک بیره‌دی.
– اولکه بویلب عمومی تورم شاخصی ۷.۷ فایز کمه‌یشنی کورسته‌دی.
– افغانی پول برابریده دالر قیمتی ۱۴۰۱-ییلده ۸۸.۵ افغانی دن ۱۴۰۲-ییلده ۷۸.۸ فایز کمه‌یگن.
– ۱۴۰۲-ییلده ۱.۸ میلیارد دالرلیک توار صادر بولگن ۱۴۰۱-ییل گه نسبتن ۳.۲ فایز کمه‌یشیدن درک بیره‌دی، بو کمه‌یش کانلر موادی اینیقسه تاش کومیر صادراتی کمه‌یشی دیر.
– ۱۴۰۲-ییلده ۸.۵ میلیارد دالرلیک توار وارد اېتیلگن، ۱۴۰۱-ییل گه نسبتن ۲۲.۴ فایز کوپه‌یشینی کورسته‌دی.
مملکت نینگ درآمد منبعلریدن قوللنیش و خارجی حمایت‌لر، مملکت اقتصادی بحرانینی باشقریش گه یاردم بیرگن. قوییده بوتوغریده به تفصیل بحث اېتیله‌دی.
ایچکی درآمد منبعلر گه دقت
اسلام امیرلیگی اوچ ییل حاکمیتیده یالغیز بیر مراتبه افغانستان مالی ییل بودجه‌سینی اعلام قیلگن و قالگن ایکّی ییلده بو بودجه نی آچیقلمه‌گن. اسلام امیرلیگی قویاش ۱۴۰۱-مالی ییل بودجه‌سینی قریب ۲۳۱ میلیارد افغانی تعیین قیلگن اوشبو مقدار پول دن تخمیناً ۲۷.۹ میلیارد دالری ترقیاتی بودجه اوچون نظر گه آلینگن اېدی، جمهوریت توزومیده افغانستان نینگ ترقیاتی بودجه‌سی تشقی یاردملردن تأمینلنردی، ۱۵۶ میلیارد افغانی اېدی.
اسلام امیرلیگی کانلرنی قازیب چیقریش آرقه‌لی مملکت بودجه‌سینی تأمینلش گه حرکت قیلماقده و بو حکومت نینگ بودجه‌سی بیر بولیمی اوشبو یول آرقه‌لی تأمینلنگن.
تاش کومیر کانی قازیب چیقریلیشی و صادراتی مملکت نینگ اساسی بودجه‌سینی تأمینله‌گن، اسلام امیرلیگی یالغیز تاش کومیر صادراتینی جمهوریت توزومی گه نسبتن ۱۰ برابر آشیرگن.
نفت کانی: نفت اسلام امیرلیگی درآمدینی تأمینلاوچی ایکّینچی ماده سنله‌دی، سرپرست حکومت نینگ معلوماتی اساسیده، یالغیز سرپل ده قشقری نفت کانیدن هر کونی قریب ۶۰۰ مینگ افغانی درآمد قیله‌دی و بونگه قۉشیمچه اسلام امیرلیگی اۉتگن ییلده جوزجان و فاریاب ولایت‌لریده آمو دریا بوتون نفت‌لری قازیب چیقریلیش شرطنامه‌سینی ۲۵ ییلگچه چین‌لیک بیر کمپنیه بیلن امضاله‌گن.
باشقه کانلر: اسلام امیرلیگی بونگه قۉشیمچه، کیچیک، اۉرته و کتّه مقیاس ده بولگن کانلر نینگ قازیب چیقریش بیتیمینی امضاله‌گن، ۶.۵ میلیارد دالر عوضی گه اسلام امیرلیگی تامانیدن قازیب چیقریلیش شرطنامه‌سی امضالنگن مهم کانلردن تخار آلتین کانی، لوگر مس عینک کانی، هرات ولایتیده غوریان بیرینچی، ایکّینچی، اوچینچی و تورتینچی بلاک‌لری و غور سرب کانیدن عبارت دیر.
سلام‌وطندار نینگ معلومات‌لری اساسیده، حاضرگی کونده ییتّی دن سکیز میلیارد دالرلیک ۳۲ بویوک کان و ییتّی میلیارد افغانی‌لیک ۱۵۰ کیچیک کان نینگ قازیب چیقریلیش ایشی دوام اېتماقده دیر.
خارجی حمایت‌لر
سۉنگی اوچ ییلده اسلام امیرلیگی هېچ بیر مملکت تامانیدن تن آلینمه‌گن بولسه ده؛ بیراق مملکتلر افغانستان گه اقتصادی و مالی یاردملری گه دوام بیرگنلر.
افغانستانده اسلام امیرلیگی حاکمیتیدن سۉنگ، هر هفته انسان پرورلیک یاردم اوله‌راق ۴۰ میلیون دالر افغانستانده‌گی تجارتی بانک‌لردن بیری گه تاپشیریلردی، بو پوللر افغانستان اقتصادی تېکلنیشی اینیقسه افغانی پول نرخی پس توشمسلیکّه سبب بولگنی اېتیله‌دی.
افغانستان نینگ قیته قوریش اوچون امریکا قۉشمه ایالتلری نینگ مخصوص تېکشیریش اداره‌سی (سیگار) امریکا سۉنگی اوچ ییلده افغانستان گه ۲۱ میلیارد دالر یاردم کورستگنینی معلوم قیلگن.
بونگه قۉشیمچه، بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی و باشقه بیرقطار مملکتلر، انسان پرورلیک یاردم اوله‌راق میلیون‌لرچه دالر افغانستان گه یاردم بیرگن، بو یاردم‌لر سۉنگی اوچ ییلده افغانستان اقتصادی باتیب کېتمسلیگیگه سبب بولگن.
ایش بیلرمان‌لر، مملکتلر بیلن سوداگرلیک آلیش-بیریش‌لرنی اۉتگن اوچ ییلده سرپرست حکومت نینگ اقتصادی مثبت یوتوق‌لری دیب بیله‌دیلر.
اقتصادی ایش بیلرمان عبدالنصیر رشتیا گه کوره: «حاضرگی کونده افغانستان خورسندلیک بیلن دنیا ده‌گی ۸۰ مملکت بیلن اقتصادی و تجارتی آلیش-بیریشی بار و اۉرته آسیا مملکت‌لری بیلن اقتصادی استراتیژیک مناسبتی بار.»
اولکه‌لر اینیقسه منطقه مملکت‌لری، اقتصادی منفعت‌لری اوچون بولسه هم اۉتگن اوچ ییلده نه‌فقط افغانستان ده رسمیت گه تانیلمه‌گن حکومت یوق‌لیگیده افغانستان بیلن تجارتی و اقتصادی همکارلیک‌لرینی کېسمه‌دیلر؛ بلکه افغانستان نینگ حاضرگی حکومتی بیلن بو مناسبت‌لرینی مستحکم قیلیش گه حرکت قیلگنلر و مملکتلر نینگ بو حرکتی افغانستان نینگ سوداگرلیک و ترانزیتی جریانی یخشی‌لنیشی گه سبب بولگن.
ترقیاتی لایحه‌لر
اسلام امیرلیگی ۱۴۰۱-ییلده ۲۷.۹ میلیارد افغانی‌لیک بودجه‌سینی ترقیاتی لایحه‌لر اوچون اجره‌تدی که افغانستان نینگ سۉنگی ییل‌لرده ترقیاتی بودجه‌سی مثل‌سیز کمه‌یشیدن درک بیرردی؛ بیراق بونگه قۉشیمچه اسلام امیرلیگی حاکمیتیده بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی تامانیدن مالی حمایت بوله‌دیگن یوزلب ترقیاتی لایحه‌لر ایشی یکونلنمسدن توخته‌تیلدی.
سلام‌وطندار نینگ قویاش ۱۴۰۲-ییل ۱۷-جوزا ده ترقه‌تگن گزارشی اساسیده، افغانستانده اسلام امیرلیگی حاکمیتیدن کېین ۱۷۶میلیارد دن آرتیق افغانی‌لیک ۴۹۲ ترقیاتی لایحه ایشی توخته‌تیلگن.
اوندن سۉنگ، سرپرست حکومت مالیه وزیرلیگی خلق‌ارا بانک نینگ مملکتده اوشبو لایحه‌لردن بیرقطاری نینگ ایشینی عملگه آشیریش اوچون تیارگرلیگیدن خبر بیردی؛ بیراق خلق‌ارا بانک بوتوغریده بیرگن وعده‌لرینی قنچهلیک عملگه آشیرگن، مالیه وزیرلیگی تامانیدن سلام‌وطندار گه هېچ معلومات بیریلمه‌گن.
شو بیلن بیرگه، اسلام امیرلیگی قوش‌تپیه کانالی کبی بیرقطار ترقیاتی لایحه‌لر ایشینی ایچکی درآمدلردن قوللنیب باشله‌گن و شونینگدیک، کانلرنی قازیب چیقریش درآمدی اولکه ده بیرقطار ترقیاتی لایحه‌لرنی عملگه آشیریش اوچون اختصاص بیریلگنی اېتیله‌دی.
شونینگدیک، اسلام امیرلیگی سالنگ قتناو یولی کبی باشقه بیرقطار لایحه‌لر ایشینی اهالی و یولاوچیلر دن پول ییغیش بیلن ایشلرینی باشله‌گن.
عایله‌لر نینگ اقتصادی و ایش‌سیزلیک انقراضی
اسلام امیرلیگی سۉنگی اوچ ییلده مملکتده اقتصادی ایشلرنی عملگه آشیرگنینی اېتسه ده؛ بیراق بو ایشلر عایله‌لر نینگ اقتصادی یخشی‌لنیشی اوچون یاردم بیرمه‌گن.
اوشبو میلادی ییل نینگ ۲۲-جون ده بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی نینگ انسان پرورلیک یاردملرینی هماهنگ قیلووچی نماینده‌لیگی (اوچا) تامانیدن ترقه‌لگن معلومات اساسیده، حاضر هم افغانستان اهالیسی نینگ یریمیدن کوپراغی ۲۳.۷ میلیون دن عبارت، انسان پرورلیک یاردم‌لر گه محتاج دیر؛ بو رقم اسلام امیرلیگی حاکمیتی نینگ بیرینچی ییلیدن حاضرگه قدر اونچه‌لیک اۉزگرمه‌گن.
بونگه قۉشیمچه، ایش‌سیزلیک بحرانی افغانستانده خواطرلی موردلردن سنله‌دی که حاضرگه قدر یوقاری درجه ده‌لیگی اېتیله‌دی. بوتوغریده ینگی‌لیکده معلومات کېریتیلگن بولمسه ده؛ اما مملکت نینگ کوپینچه یشاوچیلری ایش‌سیز و اقتصادی قیینچیلیکدن نالیدیلر.
اقتصادی ایش بیلرمان ایرج فقیری نینگ ایتیشیچه: «اۉتگن اوچ ییلده عیاللر نینگ ایش‌سیز بولیشی یا که اولر نینگ آی‌لیگی کمه‌یشی، عایله‌لر اوچون اقتصادی بیر بحران سنله‌دی. بو ایش افغانستان نینگ اقتصادی تېزیمی گه نقص یېتکیزه‌دی، استه-سیکین جمعیتده ایش‌سیزلیک و اقتصادی قیینچیلیک‌لر کوپه‌یشی گه سبب بوله‌دی.»
بوندن آلدین، بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی افغانستانده عیاللر نینگ ایشیگه یره‌تیلگن چېکلاولر بو مملکت نینگ اقتصادی گه بیر میلیارد دن آرتیق دالر نقصان یېتکیزیشیدن آگاه‌لنتیریب و بو احوال مملکت نینگ ایچکی ناخالص بیش فایز تولیدینی کمه‌یتیریشینی پیش‌بینلیک قیلگن اېدی.
یېچیلمه‌گن معمالر
افغانستانده اسلام امیرلیگی ایکّینچی مراتبه قدرت نی آلگنیدن سۉنگ، افغانستان بوتون بانک‌لری گه چېکلاو یره‌تیلیب و کوپ مقدار ده پول بانک‌لر نینگ رسمی یوللری بیلن انتقال بیریلیشی تقیق‌لندی.
افغانستان بانک‌لریده پول آلیش بولیمیده‌گی چېکلاولر حاضرگچه بیکار قیلینمه‌گن. یشاوچیلر همان بانک‌لر گه اونچه‌لیک ایشانمه‌یدی و افغانستان دنیا مقیاسیده سویفت سیستمی کبی مالی بویوک سیستم دن فایده‌لنه آلمه‌یدی بو افغانستان اقتصادی اوستیگه سلبی تأثیر قویگن.
سرپرست حکومت اقتصاد وزیرلیگی سۉزلاوچیسی عبدالرحمان حبیب، افغانستان اقتصادی ده‌گی معمالر خصوصیده ایتیشیچه: «افغانستان نینگ اقتصادی احوالی اوچ ییلدن بېری، بیر تاماندن دنیا همجمعیت تامانیدن تن آلینمسلیگی، تحریم‌لر، افغانستان نینگ سرمایه‌سی توسیلیشی و سابق مملکتلر و خارجی نهادلر تامانیدن مالی قۉللب-قوتلنه‌دیگن ترقیاتی لایحه‌لردن بیرقطاری نینگ ایشی توخته‌تیلیش قیینچیلیگی بیلن دوچ دیر و باشقه تاماندن، کېتمه-کیت قوروقچیلیک و اقلیم اۉزگریشی اقتصادی بویوک شاخص‌لر اوستیگه سلبی تأثیر قویگن.»
افغانستان چمه‌سی سۉنگی بیر قرن ده، بودجه‌سینی تأمینلش بولیمیده چیت ایل مملکتلر نینگ یاردملری گه سوینگنی اېتیله‌دی.
