شفاکار متخصصلر علمی جهتدن چقهلاقنینگ جنسینی انیقلش آتهنینگ جنیتیک توزیلیشیگه باغلیق اېکنینی تأکیدلشسهده، سلاموطندار تامانیدن فقط قیز فرزندلی ۲۵ عیال بیلن اوتکزیلگن صحبتلر شونی کورستهدی کی، بو عیاللر کیتمه-کیت قیز توغیلگنیدن کېین جسمانی، آغزهکی، روحی زورهوانلیک و اجتماعی کمسیتیشلر گه دوچ کیلیشگن.
اوشبو گزارشده ۵ تهدن ۸ تهگچه قیز فرزند گه ایگه و تورموش قورگنیگه ۱۲ دن ۲۰ ییل اوتگن عیاللر بیلن صحبت اوتکزیلگن. اولرنینگ ایتیشیچه، کیتمه-کیت قیز فرزند توغیشلری سببلی بعضی حاللرده حاملهدارلیک و توغروقدن کېینگی پرورشدن محروم بولیشگن همده ایرلری عایلهسی تامانیدن «قیز توغووچی» کبی حقارتلی لقبلر بیلن مسخره و ملامت قیلینگنلر.
تدقیقاتده اشتراک ایتگن عیاللردن ۱۷ نفری گه کوره، ایرلری کوپ مراتبه اینیقسه قینانهلری تامانیدن ایکینچی مرته اویلنیشگه اوندهلگن. ېنه ۵ نفر عیال اېسه اوغیل فرزند یوقلیگی سببلی کلتکلش و جسمانی زورهوانلیکه اوچرهگنینی بیلدیرگن.
لغمانلیک ۴۰ یاشر نازی و تخارلیک ۳۸ یاشر نگینه ایکیلهسی هم بیش قیز فرزندنینگ آنهسی بولگن، کیتمه-کیت قیز توغیشلری سببلی حاملهدارلیک دوریده و توغروقدن کېین ایرلری تامانیدن بیپروالیک و ساووق مناسبت گه دوچ کیلیشگنلرینی ایتهدیلر.
نازی شوندهی دیېدی: «تورموش قورگنیمگه ۱۴ ییل بولدی. بیشینچی قیزیم توغیلگچ، ایریم مینگه یخشی مناسبتده بولمهی قویدی. حاملهدارلیگیمده مینگه توغری آوقت بیریشمسدی. اوغیل باله توغمهدینگ دیېدی. دکاندن قیتگچ، یانیده ایشلهیدیگنلر گه هر کونی ۲۰۰ افغانی بیرردی، اما مینگه حاملهدارلیک پیتیده حتا میوه یا که یخشی طعام هم آلیب کیلمسدی.»
شو بیلن بیرگه، تخارلیک نگینهنینگ ایتیشیچه: «تورموش قورگنیمگه ۱۵ ییل بولدی. ایریمنینگ عایلهسی دایما مینگه سین فقط قیز توغهسن دیب طعنه قیلهدی. قیزلریم توغیلگنیده حتا توغروق پیتیده بیته تخم هم آلیب کیلیشمهیدی، مینگه توغری قرهشمهیدی. ایریم اېسه سین فقط قیز توغهسن، قیز توغیشگه اورگنیب قالگن ایکنسن، قچان مینگه اوغیل توغیب بیرهسن دیېدی.»
قندوزلیک ۳۲ یاشر لیلما، آلتی قیز فرزندنینگ آنهسی و بدخشان ولایتی یشاوچیسی ۴۰ یاشر بصیره، سکیز قیز فرزندنینگ آنهسی ایتیشلریچه، کیتمه-کیت قیز فرزند توغیشلری سببلی نهفقط ایرلری ایکینچی مرته اویلنیش بیلن تهدید قیلینگن، بلکه اۉزلری هم جسمانی زورهوانلیکه اوچرهگنلر.
لیلما گه کوره: «ایریم تامانیدن بیر نیچه مراتبه کلتکلندیم، چونکه برچه فرزندلریم قیز، او دایم مینگه نیگه همیشه آنهنگ کبی قیز توغهسن دیېدی. ایریمنینگ عایلهسی هه مینگه پست-بلند گپیریب سین قیز توغووچی سن؛ بیلینگه ایسیق تیمیر بیلن ایز قوییشلری کېرهک، شونده ېنه قیز توغیب قالمهسنگ دیېشهدی و ایریم گه باشقه خاتین آلیشنی مصلحت بیریشهدی.»
بصیره هم شوندهی دیېدی: «ایریمنینگ عایلهسیدهگی قرینداشلریم دایم گپ-سۉز قیلیشهدی، فرزندینگ یوق، فرزندیمیز گه باشقه خاتین آلیب بیرهمیز دیېشهدی، قیز بولسه باشقهلرنیکی دیر، اوغیل بولسه میراثدار بولهدی دیب ایتیشهدی. بیر نیچه مراتبه کلتک هم ییدیم. ایریم اېسه بو سفر فرزند توغمهسنگ نیمه بولسه اۉزینگ خاتین تاپیب بیرهسن دیېدی.»
قیز فرزندلی عیاللر دوچ کیلهیاتگن قیینچلیکلر فقط جسمانی و آغزهکی زورهوانلیک بیلن چیکلنمهیدی؛ بو عیاللر کوچلی روحی باسیمنی هم باشدن کیچیرگن بولیب، بو اولرنینگ روحی سلامتلیگی و حیات صفتیگه سلبی تأثیر کورستگن.
بدخشانلیک ییتی قیز فرزندنینگ آنهسی فاطمه، اوغیل فرزندنینگ یوقلیگی سببلی باشدن کیچیرگن روحی باسیم حقیده شوندهی دیېدی: «مینگه دایما سین البته اوغیل توغیشینگ کېرهک دیب ایتیشردی. بو سۉزلر مینگه جوده آغیر باتردی، گویا مین هېچ کیم اېمسدیک حس قیلردیم. روحتیم جوده یامانلشردی، بعضاً اوزیمنی عموماً عیال اېمسدیک، عیال صفتیده قدرلنمهیاتگندیک حس قیلردیم.»
شو آرهده، بیرقطار نسایی-ولادی شفاکارلر ایتیشیچه، عیاللر چقهلاقنینگ جنسینی انیقلشده هېچ قندهی رول اوینمسهلر هم، اولر کوپ مراتبه قیز فرزند توغگن عیاللر نسبتاً خُلق-اتوار، آغزهکی و عایلهوی زورهوانلیکلرنی گواهی بولگن. بعضی حاللرده قیز چقهلاقلر حتا شفاخانهلرده تشلب کیتیلگن و آنهلر اېسه توغروقدن کېینگی ضرور پرورش امکانیتیگه ایگه بولمهگن.
دولت کسلخانهلریدن بیریده نسایی-ولادی متخصص شفاکارلریدن بولمیش سمیرا شهیر رحیمی شوندهی دیېدی: «عیال چقهلاقنینگ جنسینی انیقلشده هېچ قندهی رول اوینمهیدی؛ بو فقط ایرککه باغلیق، چونکه جنسی اوروغ ایرکک و عیالده موجود. افسوس که جمعیتیمیزده عنعنه، عادت و خرافاتلر سببلی عیالنی دایما عیبدار دیب بیلیشهدی.»
افغانشفا کسلخانهسیده شفاکار سعیده مومندنینگ ایتیشیچه: «جنسنی انیقلش هر دایم ایرککه باغلیق. کوپلب بیمارلرنینگ عایلهلری قیز توغیلگچ ېنه قیز بولدی دیب ایتیشهدی. بیز جراحلیک قیلگن عیاللر و قیز فرزند توغیلگنیده، اولر عایلهلرینینگ روحی حالتی جوده بوزیلهدی. حتا بیمارلریمیز گه شوندهی دییشگن؛ جراحلیک هم قیلدینگ، آخر-عاقبت قیز توغدینگ.»
شو بیلن بیرگه، ملالی کسلخانهسیده ترینر متخصص زرغونه محبت بو بارهده شوندهی دیېدی: «افسوس که بیز کوپ مراتبه عیاللر گه توغروقدن کېین قیلینگن آغزهکی یامان معامله گه گواه بولدیک. بیر حاللرده بیماریمیز قیز فرزند توغدی، اونینگ عایلهسی اېسه شفاخانهده جنجل کوتردی. بیز وضعیتنی تینچلنتیریش گه حرکت قیلدیک. بیر نیچه دقیقه باشقه بیمارنی کوریشگه چیقدیم، قیتیب کیلگنیمده اېسه قیزچه شفاخانهده قالگن، آنه اېسه توغروقدن کېینگی ضرور پرورشسیز شفاخانهنی ترک اېتگنینی کوردیم. افسوس که بوندهی حالتلر گه کوپ گواه بولدیک.»
شو بیلن بیرگه، بیرقطار دین عالملری و عیال حقوقی فعاللری، اسلام دینیده عیاللر و قیزلرنینگ عالی اورنی بارلیگینی تأکیدلب، اهالینینگ آنگینی آشیریش و عدالتلی قانونلر جاری ایتیش آرقهلی عیاللر گه نسبتن موجود تینگسیزلیکلرنی برطرف ایتیش ممکنلیگیگه ایشانهدی.
دین عالمی عطاءالحق انس گه کوره: «اسلام عیاللرنی جهالت، قوللیک و تیریکلهیین کومیب یوباریشدن قوتقریب، اولرنی قدر-قیمت و جمعیتده فعال اشتراک ایتیشگه کوتریب چیقدی. الله تعالی تکبیر سورهسینینگ سکیزینچی آیتیده تیریکلهیین کومیلگن قیزلردن اولرنینگ قیسی گناه اوچون اولدیریلگنی سورهلیشینی ایتهدی. بوگونگی کون اوچون مین اوشبو آیتدن شونی انگلهی من، هر بیر قیزنینگ صلاحیتی باستیریلسه، تحقیر قیلینسه یا که اولرنینگ قدر-قیمتی و انسانی ایرکینلیکلری اعتبارسیز قالدیریلسه، بو آیتنی زمانهوی مثال صفتیده توشونیش ممکن – او اوتگن ظلملرنی اېسلتهدی و بوگون ظلم قیلهیاتگنلر گه آگاهلنتیریش دیر.»
عیال حقوقی فعالی حمیرا فرهنگیار شوندهی دیېدی: «افسوس که بیز شوندهی جمعیتده یشهیپمیز کی، اوزاق حدودلرده قیز فرزند بولیشینی عیب حسابلشهدی. عیاللر مقدس اسلام دینیده عالی موقع گه ایگه بولسهده، حج و اوقاف وزیرلیگی بو مسئله گه کوپراق اعتبار قرهتیشی کېرهک. خطبهلرده عیال حقوقلری اسلام نقطهی نظریدن کېنگراق یرهتیلیشی لازم، شونده آدملرنینگ بو قرانغو توشونیشی یینگیلهدی. بو عیاللر گه انیق حمایه قیلووچی قانونلر ایشلب چیقیلیشی کېرهک.»
ایتیلیشیچه، هر ییلی ۱۱-اکتوبرده دنیا «خلقارا قیزلر کونی»نی نشانلهیدی؛ بو کون قیزلرنینگ حقوقلری و امکانیتلرینی تأکیدلشگه بغیشلنگن. اما افغانستانده عنعنهلر، ناتوغری اعتقادلر و اهالینینگ پست درجهدهگی خبردارلیگی قیز و اوغیل اورتهسیدهگی تینگسیزلیکنی عایلهلرده ېنهده چقورلشتیرماقده.
خلقارا تشکیلاتلرنینگ حساباتیگه کوره، افغانستان عیاللر و قیزلر اۉز اساسی حقوقلریگه ایگه بولمهگن مملکتلردن بیری دیر.
