تاریخ دوامیده عیاللر و اولر نینگ هنر و صنعت‌چیلیک ایشلری بوییچه رولی هیچ کیم گه یاشیرینچ ایمس؛ بیراق مملکت‌لر جمله‌دن افغانستان ده سیاسی و حربی اوزگریشلر هردایم عیاللر نینگ ایریم ساحه‌لر اینیقسه «صنعت» ایشلری اوستیگه سلبی تاثیر قویگن؛ بو ایش بیر قطار صنعتچی عیاللر نینگ امیدسیزلیگیگه سبب بولیب و ایندی اولر افغانستان ده صنعت بازاری یوق‌لیگیگه ایشانگنلر.
سلام‌وطندار، بو گزارش‌ده صنعتچی عیاللر بیلن صحبت اوتکزیب و اولر نینگ احوالینی تصویرلش خصوصیده حرکت قیلگن. سلام‌وطندار نینگ صنعتچی ۲۱ عیال بیلن اوتکزگن صحبتی اساسیده، سونگی سیاسی-حربی اوزگریشلر و عیاللر ایشی خصوصیده یرهتیلگن چیکلاولردن کیین، اولر نینگ ایش و درآمدی کمه‌یگن. اوشبو گزارش‌ده ۱۱ نقاش، تورت یازووچی، ایکی شاعر، ایکی خطاط و شونینگدیک عین زمانده یازووچیلیک و خطاط‌لیک بولیم‌لریده فعالیت قیله‌دیگن باشقه ایکی کیشی بیلن صحبت قیلنگن دیر.
اوشبو گزارش‌ده صحبت قیلگن ۱۱ نقاش عیال نینگ ایتیشیچه، نقاشلیک فکرلری، ایسته‌کلری، تنقیدلر و شکایتلر نی بیان قیلیش یولی دیر؛ بیراق مملکت‌ده سونگی اوزگریشلر و نقاش‌لر و عیاللر برابریده چیکلاو یره‌تیلیشی بیلن، صورت، تیریک موجودلر و تنقیدی نرسه‌لر نی تصویرلیه آلمه‌یدیلر.
بو عیال‌لردن بیش ته‌سی قیزلر یوزیگه مکتب‌لر و بیلیم یورتلر ایشیگی یاپیلگنی‌دن کیین، نقاش‌لیککه یوز کیلتیرگنلر و بو نقاشلردن برچه‌سی نقاشلیک یولی آرقه‌لی درآمدلری کمه‌یگنی یا-ده یوقلیگی نی بیان قیله‌دیلر. باشقه بیر تاماندن، اولردن تورت ته‌سی نینگ ایتیشیچه، نقاشلیک مرکزلری سرپرست حکومت آرقه‌لی یاپیلگن و اولر گه بو بولیم‌ده تعلیم کوریش گه هم رخصت بیریلمه‌گن.
بیزلرنینگ «ایکس» ترماغی ده هم تعقیب قیلینگ!
کابل یشاوچیسی و مکتب باریشدن محروم بولیب نقاش‌لیککه یوز کیلتیرگن مریم کوشیار نینگ ایتیشیچه، عیاللر قیین‌چیلیگی نی تصویر گه چیقریش نی ایسته‌یدی؛ بیراق یرهتیلگن چیکلاولر طفیلی تنقیدی مورد‌لر خصوصیده ایشلیه آلمه‌ی و تیریک موجودلر نینگ رسمی نی چیزه آلمه‌یدی. اونینگ کوپه‌یتیریشیچه، هنر و صنعتچی نینگ افغانستان جمعیتی‌ده ییری یوق و حکومت و اهالی آرقه‌لی حمایت هم بولمه‌یدی.
مریم کوشیار نینگ اورغولشیچه: «نقاشلیک نینگ اورگنیش زمینه‌لری کمه‌یگن و شونینگدیک حکومتی‌میز آرقه‌لی اونچه‌لیک حمایت هم بولمه‌یمیز. صورت کبی نرسه‌لر نی چیزه آلمه‌یمیز؛ خصوصاً عیاللر یوزی نی چیزه آلمه‌یمیز، چونکه حکومت قاعده-قانونی گه قرشی دیر. نقاشلیک خصوصیده قیزیققنیم و استعدادیم یانیده، مصروفیتیم یوقلیگی هم باشقه سبب‌لردن بیری ایدی.»
آلتی ییل نقاشلیک قیلگن زهرا رضایی نینگ ایتیشیچه، جمهوریت توزومی گه قره‌گنده تابلو‌لرینی آزراق ساتیب آله‌دیلر؛ چونکه نقاشلیک فعالیتی تیریک جسم‌لر و تنقیدی نرسه‌لر چیزیلیشی کبی نرسه‌لر، چیکلاولر بیلن روپه‌ره دیر. اونینگ کوپه‌یتیریشیچه: «جمهوریت توزومی‌ده نقاشی‌لریمیز آزاد ایدی؛ هیچ کیم نی ایشی یوق ایدی؛ صورت، طبیعت، حیوان و یا هر نرسه چیزه‌ر ایدیک. چیققن قیینچیلیکلر سبب، ایشلریمیز کمه‌یگن. حاضر هیچ کیم نقاشلیک بویورمه‌یدی؛ هیچ ایشیمیز یوق؛ یوتوقی‌میز یوق؛ ساتیش یوق؛ هیچ درآمدیمیز یوق.»
شونینگدیک بیر ییل‌دن بیری نقاشلیک نی مسلکی شکلده باشله‌گن لیمه ناصری نینگ ایتیشیچه، اولر نینگ تعلیمی مرکزلری سرپرست حکومت آرقه‌لی یاپیلیب و نقاشلیک تعلیمی نی دوام بیره آلمه‌گن. اونینگ کوپه‌یتیریشیچه: «تعلیمی مرکزلر بار؛ بیراق ییگیتلر اوچون. بوندن آلدین درس بیریب و اوزیمیز هم تعلیم کوره‌ر ایدیک؛ قریب ۴۰-۵۰ قیز اوقووچی‌میز بار ایدی؛ بیراق استخبارات کوچلری کیلیب و اوقیتووچی‌میز گه سین نامحرم و درس بیره آلمه‌یسین دیدیلر، کیین ایسه قیزلر یوزیگه نقاشلیک مرکزی یاپیلدی.»
یازماق، یازووچیلیک و یازیش، هم دوره و کیینگی و اوتمیش دوره‌لر انسان‌لری آره‌سیده فکر و بیلیم رابطه‌سی خصوصیده بیر یول دیر؛ بیراق بو هنر هم چیکلاولر بیلن روپه‌ره بولگن. شونینگدیک بو گزارش‌ده صحبت قیلینگن آلتی یازووچی عیال که اولردن ایکی‌ته‌سی خطاط بولیب و قلم نینگ ایرکین‌لیگی و سانسور خصوصیده روایت‌لری بار دیر.
یازووچی، نقاش، خطاط و بلخ بیلیم یورتی نینگ دری تیلی و ادبیاتی بولیمی‌ده ییریک متخصص و «یادداشت‌های دیشب» اسمی آستیده اثری چاپ بولگن ظریفه الماس نینگ ایتیشیچه، اوتمیش‌ده سرمقاله‌لر نینگ یازیش بیلن یخشی درآمد قولگه کیلتیره‌ر ایکن؛ بیراق حاضر ایسه درآمدی هم یوق و ایرکین بیر شکلده نرسه هم یازه آلمه‌یدی.
اونینگ کوپه‌یتیریشیچه، چیکلاولر یانیده یازگن اثرلری نینگ چاپ قیلیش اوچون ییترلی امکانیتی هم یوق دیر. «حاضر ایسه عیاللر برابریده کوپینچه چیکلاولر بار. مین اوزیم داستان یازه‌من؛ اثرلریم بار؛ چاپ بولهدیگن اثرلریم بار ایدی که حاضرگی حکومت اوچون چاپ قیله آلمه‌دیم. یادداشت‌های دیشب اسمی آستیده چاپ بولگن اثریم بار که اوندن کیین اثرلریم نی چاپ قیله آلمه‌دیم. شعر کتابیم بار ایدی که چاپ قیله آلمه‌دیم. بو مالی امکانیت اوچون ایمس.»
شوندهی بیرحالده، قضا و سارنوالی بولیمی نینگ سکیزینچی سمستر طلبه‌سی منیره، یازووچیلیک نی یالغیزلیک و سکوت‌دن قوتقریلیش یولی بیلیب ایتیشیچه، یازگن نرسه‌لری نی سانسور قیلمس‌دن ترقته آلمه‌یدی. اونینگ کوپه‌یتیریشیچه، یازووچی عیال‌لردن حکومت و باشقه نهاد‌لر حمایت قیلمه‌یدی و بو ایش عیاللر نینگ جیم توریشی و اولر نینگ یازگنیلری سکوتی گه سبب بوله آله‌دی.
منیره نینگ اورغولشیچه: «قیغو بیلن کوپینچه مقاله‌لریم بار؛ سانسور بولگنی گه علاوه، نشر هم بولمه‌دی؛ تصدیق هم بولگن ایدی. حاضر ایسه بیلیم یورتلر ایشیگی یاپیقلیگی اوچون یالغیز‌لیک‌دن قوتقریلیش خصوصیده هیچ بیر یول نی کورمه‌یمن. هیچ بیر درآمدیم یوق؛ چونکه باشقه مملکت‌لر گه قرشی افغانستان ده یازووچیلیککه اهمیت بیریلمه‌یدی.»
شونینگدیک «خاطرات ماندگار» کتابی یازووچیسی مریم ماندگار، یازووچی عیاللر قیین‌چیلیگی و اوشبو عیاللر جیم توریشی خصوصیده حیات قیینچیلیکلری نی بیان قیلیش بیلن ایتیشیچه، بیلیم یورت‌لردن بیریده یازووچیلیک نی تعلیم بیره‌ر ایکن؛ بیراق حاضر ایسه یاپیلگن دیر.
یالغیز نقاش و یازووچی عیاللر ایشلری خصوصیده قیینچیلیکلر و اوزگریشلریدن بحث قیله‌دیلر؛ بلکیم ایکی شاعر عیال و تورت خطاط که اولردن ایکی‌ته‌سی یازووچی بولیب، ایش چیکلاولری و رواجلنیش زمینه‌سی یوقلیگی‌دن صحبت قیلگنلر.
کوپینچه وطن‌پرورلیک، انقلابی و ناراض‌لیک شعرلری یازگن مریم میرزایی و قیزلر یوزیگ بیلیم یورتلر یاپیلگنی‌دن کیین خطاط‌لیککه یوز کیلتیرگن سمیرا عظیمی، یرهتیلگن چیکلاولر و شعر و خطاط‌لیک بولیمی‌ده ایش زمینه‌سی یره‌تیلمه‌گنی‌دن صحبت قیله‌دیلر.
مریم میرزایی نینگ ایتیشیچه: «حاضرگی شرایط فکر قیلمه‌یمن که شعر و فرهنگ بولیمی‌ده عیاللر اوچون مناسب بولسه؛ چونکه بوندن آلدین برنامه‌لر بار ایدی؛ ییغیلیش‌لر بار ایدی و شعر و شاعرلیم بولیمی‌ده کوپینچه برنامه‌لر بار ایدی؛ بیراق حاضر ایسه عیاللر بو بولیم‌دن اوزاق قالگنلر.»
شونینگدیک سمیرا عظیمی نینگ ایتیشیچه: «باشقه حکومت‌لر گه قره‌گنده، یازیش و خطاط‌لیک بولیمی‌ده عیاللر گه ایش زمینه‌سی آز دیر؛ چونکه تعلیمی جای‌لر یا-ده تعلیمی ساحه‌لر کوپ آز دیر و زمان هم کمه‌یگن.»
صنعتچی عیاللر فعالیتی و ایشی برابریده چیکلاولر و هنری مرکزلردن قطاری نینگ یاپیلیشی یانیده، ادبی انجمن‌لردن قطاری نینگ مسئوللری، مملکت‌ده سونگی اوزگریشلردن کیین بو انجمن‌لر ایشی یکونلنیشی‌دن خبر بیرگنلر.
«انجمن ادبی خیرخانه» مسئوللریدن بیری فرهاد ولی‌زاده نینگ ایتیشیچه: «حکومت نینگ قولشی‌دن کیین، بوندن آلدینگی برنامه‌لریمیز و ایرکین‌لیگی‌میز دوام بیره آلمه‌دیک؛ چونکه ییگیتلر حضوری آز ایدی؛ عیاللر حضوری آز ایدی. بوندن آلدینگی حکومت‌ده فرهنگی برنامه‌لر زمینه‌لری کوپ یخشی ایدی.»
عین حالده، هنر بولیمی بیلرمان‌لری و متخصص‌لری عیاللر گه تورلی بولیم اینیقسه هنر بولیمی‌ده یرهتیلگن چیکلاولر نی، جمعیت‌ده چقور بوشلیق یره‌تیلیشی گه سبب بولگن دیب ایتیشلریچه، صنعتچی‌لر نینگ چیکلش، بوگونکی واقعه‌لر نینگ کیله‌سی نسل‌لر گه انتقال بیریش و هنر نینگ کوچلنیشی خصوصیده، توزه‌تیلیب بولمه‌گن بوزغونچی رولگه ایگه دیر.
سابق حکومت جریانیده صناعت و تصویری صنعت انستیتیوتی‌ده اوقیتووچی بولگن زحل دلدار نینگ ایتیشیچه: «هنر حاضرگچه جنعیت‌ده اوز ییری نی تاپه آلمه‌گن؛ چونکه دایم افغانستان ده بولگن مفکوره‌لر و عنعنه‌لر تاثیری آستیده قرار تاپگن. بوگون‌لر افغانستان و افغانستان کبی مملکت‌لرده یره‌تیله‌دیگن چیکلاولر، فرهنگ، هنر، تمدن و بو مملکت نینگ باشقه مملکت‌لر گه تانیتیش نقطه‌ی نظری‌دن مذکور مملکت تملی‌ده چقور بوشلیق گه سبب بوله‌دی.»
۳۰ ییل‌دن آرتیق تورلی قالب‌لرده شعر یازه‌دیگن خالده تحسین نینگ ایتیشیچه: «انسان‌لر اینیقسه عیاللر حسلری، عاطفه‌لری، فکرلری، یوره‌کلریده بولگن نرسه‌لر نی، تشقی‌ده کورگنلری نرس‌لر نی ایته آلمه‌گنلری پیتده، شعر، یازیش و داستان آرقه‌لی بیان قیله‌دیلر و لولر نی بیان قیله آلمه‌ی و یازه آلمه‌گنلری صورت‌ده، بو بیر بوشلیق و جمعیت‌ده هم عاطفی و هم احساسی نقطه‌ی نظردن کته بیر کم‌چیلیک دیر.»
بو توغریده زمانه‌وی داستان یازووچی حمیرا قادری نینگ ایتیشیچه: «افغانستان ده یوز بیرگن واقعه، یالغیز سیاسی سقوط ایمس. ایکی ییل‌دن بیری تجربه بولهدیگن نرسه‌لر، فرهنگی و اجتماعی سقوط دیر. بو سرعت بیلن اجتماع نینگ اوزگریشی نی افغانستان دن باشقه هیچ مملکت‌ده شاهد بولمه‌گن سیز. داستان نینگ بولیم‌لریده سانسور دیر.»
بیزلرنینگ فیسبوک صحیفه‌میزگه باش اورینگ!
باشقه بیرتاماندن، عیال حقوقی فعال‌لریدن قطاری نینگ ایتیشلریچه، هنر جمعیت‌ده هر کیشی نینگ یشاوچیلیک حقی دیر که بو رقم تورلی یوللر آرقه‌لی تنقیدلر و فکرلری نی بیان قیلسین.
عیال حقوقی فعالی سوسن خالق‌یار نینگ ایتیشیچه: «جمعیت نینگ هر بیر اهالی‌سی نینگ یشاوچیلیک حقی دیر که حیات کیچیره‌دیگن جماعه‌ده ایرکین‌لیک امتیازی گه ایگه بولسین؛ اونینگ تکسی هیداوچی بولگنی، نقاش بولگنی، سینماچی بولگن و یازووچی بولگنی فرق قیلمه‌یدی. طنز، سینما، کتاب، شعر و نقاشلیک آرقه‌لی تنقید نی بیان قیلیش سلبی بیر ایش ایمس، ایجابی بیر ایش دیر و فکریمیز نی جمعیت‌ده‌گی بوشلیق‌لر گه قره‌ته‌دی.»
عین حالده، معلومات و مدنیت وزیرلیگی نینگ فرهنگ و هنر اورین‌باسری عتیق‌الله عزیزی نینگ ایتیشیچه، اولر صنعتچی‌لر نی یالغان و تهمت قیلووچی تنقیدلر نینگ ایتمسلیک شرطی بیلن قولب-قوتله‌یدیلر. «شعر و شاعرلر تنقیدی حقیده صحبت قیلگنیم صورت‌ده، ایته آله‌من که ملت و مملکت فایده‌سی گه بولگن و سالم نقد بولگن؛ یالغان و تهمت قیلووچی تنقیدلر بولمه‌گن شعرلر خصوصیده سانسور و ممانعتیمیز یوق.»
مملکت‌ده قیزلر یوزیگه مکتب‌لر و بیلیم یورتلر ایشیگی یاپیلیب و عیال‌لردن کوپ قطاری هنر و صناعت گه یوز کیلتیرگنی بیرحالده، صنعتچی عیاللر ایشلری خصوصیده چیکلاولر یره‌تیلگنی و درآمدلری کمه‌یگنیدن خبر بیرگنلر.
