جهیزیه، افغانستان مدینیتیده چقور ایلدیزی بولگن عنعنهلردن بیری بولیب، هنوز قیزلر و اولرنینگ عایلهلری حیاتیگه آغیر یوک بولیب قالماقده.
اولرنینگ ایتیشیچه، بو عادت تشقی تاماندن بیرگهلیکدهگی حیاتنی باشلشگه تیارگرلیک رمزی بولسهده، عملده اولر اوچون کتته مالیهوی و عایلهوی معما گه ایلنیب قالگن.
اولر گه کوره، جهیزیه تیارلش نهفقط اقتصادی باسیم و قرضدارلیکنی کیلتیریب چیقرگن، بلکه روحی عاقبتلر گه هم سبب بولگن همده ایریم حاللرده عایلهوی کیلیشماوچیلیکلرنی کوچهیتیرگن.
شو بیلن بیرگه، سلاموطندار کابلده ۱۶ عیال بیلن اوتکزگن صحبتیده اولرنینگ اکثریتی افغانستان مدنی قانونی اساسیده جهیزیه تیارلش اختیاری ایکنلیگینی بیلمسلیکلرینی کورستهدی.
کابللیک ۲۸ یاشر مرسل، ۲۴ یاشرلیگیده تورموش گه چیققن ایتیشیچه، نکاح وقتیده اونینگ عایلهسی جهیزیه تیارلش اوچون کوپ مقدارده قرض آلیشگه مجبور بولگن.
او شوندهی دیېدی: «آتم قرض آلیشگه مجبور بولدی، چونکه بیز کتته طویانه آلمهگن ایدیک. تویدن کېین هم قینانهلر دایم نیگه هېچ نرسه آلیب کیلمهدینگ دیب مینی رنجیتیشردی. اگر اجرهلیش بولسه، اولر مینگه جهیزیهنی بیرمهیدی و مین جهیزیه بارهسیدهگی اۉز قانونی حقوقلریمدن بیخبر ایدیم.»
کابل یشاوچیلریدن باشقه بیری ناهید هاشمی، تورموش قورگنیگه ۸ ییل بولگن ایتیشیچه، اولرنینگ عایلهسیده کیلیننینگ قیناته اوییدهگی حرمت و اورنی قیزنینگ جهیزیهسیگه قرهب بیلگیلنهدی. اونینگ سۉزلریگه کوره، بو ولایتده عایلهلر حتا آغیر اقتصادی شرایطلرده هم قیزلری اوچون جهیزیه تیارلشگه حرکت قیلیشهدی تا که اولرنینگ قیناته اوییدهگی موقعی سقلنیب قالسین.
اونگه کوره: «پروان ولایتیده عرف شو که، قیزلر البته جهیزیه بیلن کیاو اوییگه باریشلری کېرهک، چونکه اگر قیز جهیزیهسیز بارسه، کویاونینگ عایلهسی اونگه سلبی قرهشهدی. جهیزیه قیزلر اوچون هم حرمت رمزی هم حیاتنی یخشیراق باشقریش واسطهسی حسابلنهدی.»
شونینگدیک، خصوصی بیر مکتب اوقیتووچیسی ۳۳ یاشر عزیزه گه کوره، او تورموش قورگن پیتده کویاونینگ عایلهسی اونگه «شیربها» اورنیگه ۱۲۰ مینگ افغانی جهیزیه تیارلب بیرگن.
او شوندهی دیېدی: «بعضی کیچیک جنجللر گه قرهمی حیاتیم دوام ایتماقده. کویاونینگ عایلهسیدن اجرهلگنیمده برچه جهیزیه بویوملریمنی اوزیم بیلن آلیب کیتدیم و مستقل حیات باشلهدیم. بعضی عایلهلر اگر سیز شیربها یا که طویانه بیرمهسنگیز، قیز جهیزیهسیز کویاو اویی گه بارگنیده تنبیه بیرهدی و اوی بویوملریدن فایدهلنیش امکانینی بیرمهیدی. حتا کویاونینگ عایلهسیدن اجرهلگنینگیزده هېچ نرسه بیرمهیدی و آتهنگیز اوییدن هېچ نرسه آلیب کیلمهدینگ، شونینگ اوچون بیز هېچ نرسه بیره آلمهیمیز دیېدی.»
شو بیلن بیرگه، حقوقشناسلر جهیزیه ملک حقوقی اېکنینی تأکیدلب، نکاحده قیزنینگ عایلهسی تامانیدن جهیزیه تیارلش اختیاری اېکنینی بیلدیرهدیلر.
حقوقشناس مدثر ممتازنینگ ایتیشیچه: «قیز کویاو اویی گه آلیب کیلگن هر بیر بویوم اونینگ ملکی حسابلنهدی و کېلیشماوچیلیک یوزه گه کېلسه، او جهیزیه اوچون محکمه گه مراجعت قیلیشی ممکن. اگر ایر یا که اونینگ عایلهسی بو بویوملر اوزلریگه تیگیشلی دیب دعوا قیلسه، بونی حجت بیلن اثباتلشلری کېرهک، عکسحالده ملک قیز گه تیگیشلی دیب حسابلنهدی. حتا بویوملر یوقالگن بولسه هم، محکمه ایرنی اولرنینگ بازار قیمتینی تولشگه مجبور قیلیشی ممکن.»
شو بیلن بیرگه، دین عالمی عبدالحد حدید گه کوره، اسلامده حیاتی بویوملرنی تیارلش ایرنینگ زمهسیده، قیزنینگ اېمس.
اونینگ ایتیشیچه: «الله تعالینینگ ایتیشیچه، ایرککلر عایلهنینگ مسئول و باشقروچیسی دیر. قیز آته اوییدن آلیب کېلهدیگن بویوملر عرف-عادت بوییچه توصیه ایتیلگن بولیب ایر قنچه فایدهلنمهسین اولر ایرگه تیگیشلی بولمهیدی، بلکه قیزنینگ مقدس حقوقی حسابلنهدی. پیغمبریمیز محمد(ص) حضرت فاطمه (رض) گه عادی جهیزیه تیارلهگن، لېکن بو شریعتی مجبوریت اېمس بلکه یاردم صفتیده قیلینگن. شوندهی قیلیب قیز آته اوییدن آلیب کیلهدیگن بویوملر اونینگ مقدس حقوقی بولیب، ایر فقط قیزنینگ راضیلیگی بیلن اوندن فایدهلنیشی ممکن.»
باشقه تاماندن، جمعیتشناس عالملر مالیهوی باسیمنی آشیروچی عرف-عادتلرنینگ دوام ایتیشیدن خواطر بیلدیررکن، جهیزیه اونگه باغلیق عنعنهلر بخت کیلتیریشدن کوره، عایلهلر گه مالیهوی و روحی باسیم یوکلهیدی، دییشهدی.
جمعیتشناس ضیا نیکزادنینگ ایتیشیچه: «افغانستانده بیزده یامان عرف-عادتلر بار؛ جهیزیه و شیربها عایلهلرنینگ حیاتینی قیینلشتیرهدی. کوپ حاللرده عایلهلر سلبی رقابت و حشمپرستلیک طفیلی قرض گه باتهدی، بو اېسه تورموش باشلنگندن باشلب ایر-خاتیننینگ آسایشتهلیگینی آلیب قویهدی.»
شو بیلن بیرگه، اسلام امیرلیگی رهبری هبتالله آخوندزاده، قویاش ۱۴۰۳-ییل، ۲۹-حوت رسمی فرمانیده کتته مقداردهگی مهر، قیمتبها توی مراسملری، شیرینلیکلر و کویاو همده کیلینگه قیمت ساوغهلرنی بیریش تقیقلنگنینی اعلان قیلگن. اوشبو فرماننینگ مقصدی عایلهلر گه تورموش قوریشدهگی مالیهوی باسیمنی کمهیتیریش حسابلنهدی.
