افغانستانده اسلام امیرلیگی قدرتنی آلگنیدن تورت ییل اوتگن بولسهده، بیرقطار یېتکرمه و اجتماعی فعال عیاللر، اولرنینگ اخبارات گه قول تاپیش و سۉز ایرکینلیگی سیزیلرلی درجهده چېکلنگنینی ایتهدیلر. اولرنینگ فکریچه، بو حقوقنینگ قۉللب-قوتلش و کفالتلش اوچون انیق میکانیزمنینگ یوقلیگی، عیاللرنینگ اساسی ایرکینلیکلریدن تاباره کوپراق محروم بولیشیگه سبب بولماقده. اولرنینگ تأکیدلشیچه، عیاللر گه نسبتن باسیم و چېکلاولر اینیقسه ولایتلرده ېنهده کېنگهیب کوچهیگن و عیاللرنینگ یېتکرمه همده مدنی جماعهچیلیک فعالیتی اوچون امکانیتلر اېنگ آز درجه گه توشیب قالگن.
سارا یېتکرمه ساحهسیده تورت ییللیک تجربه گه ایگه بولیب، سلاموطندار بیلن اوتکزگن صحبتیده ایتیشیچه، افغانستان شرایطیده فقط عیاللرنینگ بلکه ایرککلرنینگ هم اخبارات گه قول تاپیشی و سۉز ایرکینلیگی چېکلنگن. چېکلاولرنینگ آرتیب باریشی اېسه عیاللرنینگ یېتکرمهدهگی اشتراکینی هم سیزیلرلی درجهده کمهیتیرگن.
اونینگ ایتیشیچه: «حاضرگی شرایطده نهفقط عیاللر، بلکه ایرککلر هم سۉز ایرکینلیگی و اخباراتدن فایدهلنیشدن محروم. حقیقتنی هر قندهی عیال یا که ایرکک ایتسه هم شبههسیز، اولر باستیریلهدی. سۉز ایرکینلیگی شوندهی بیر تورت دیوار ایچیده قالیب کیتگن که او قماقخانه دریزهلریگه اوخشش. هېچ کیم سۉز ایرکینلیگیدن طبیعی حقوق صفتیده فایدهلنه آلمهیدی. عیاللر اوچون یېتکرمه و ژورنالیستیک اېنگ ییریک معما، اولرنینگ رولینینگ ضعیفلشووی و اساساً عیاللر گه قرهتیلگن چېکلاو دیر. بو چېکلاولر خواه کیینیش، خواه وظیفهنی بجریشده بولسین، عیاللرنینگ فعالیتیگه کوپراق تأثیر قیلهدی.»
یېتکرمه فعالی سیما ساداتنینگ ایتیشیچه، عیاللر اوچون سۉز ایرکینلیگی و اخبارات گه قول تاپیش حقوقی مثلی کوریلمهگن درجهده چېکلنگن و حکومت تامانیدن اینیقسه قیشلاقلره قوییلگن چېکلاولر سببلی عیاللرنینگ یېتکرمه ساحهسیدهگی فعالیتی دییرلی امکانسیز بولیب قالگن.
خانم سادات شوندهی دیېدی: «افغانستانده عیاللر اوچون سۉز ایرکینلیگی و اخبارات گه قول تاپیش چېکلنگن، عیال ژورنالیستلر اېسه قتیق سانسور باسیمگه دوچ کیلماقده. کوپلب همکسبلریمیز ایشنی تشلش گه یا که مهاجرلیکه مجبور بولیشدی، قالگنلری اېسه اۉز-اۉزینی سانسور قیلیش و قورقو بیلن ایشلهماقده. عیاللرنینگ ایرکین اخبارات منبعلریگه اینیقسه قیشلاق حدودلرده کیریشی دییرلی امکانسیز بولیب قالگن. عملگه آشیریلهیاتگن چېکلاوچی قاعدهلر و ترتیبلر اېسه عملده عیاللرنینگ آوازینی بوتکول اوچیرهدی. بوندن تشقری، عیال ژورنالیستلرنی قۉللب-قوتلهیدیگن قانونی حمایه و ژورنالیستلرنینگ یوقلیگی هم معمانی ېنهده آغیرلشتیرماقده.
غزنیده یېتکرمه فعاللریدن بولمیش سیاهموی سروری و یلدا محمدینینگ ایتیشلریچه، عیاللرنینگ اخبارت گه کیریش حقوقی و سۉز ایرکینلیگی چېکلنگن، شونینگدیک یېتکرمهلر هم کوپراق ایرککلرنی ایشگه آلیشنی افضل کورماقده.
سیاهموی شوندهی دیېدی: «محلی یېتکرمهلر خادم صفتیده کوپراق ایرککلرنی ایشلهتیشنی افضل کورهدی یا که عیاللر اوچون فقط صحنه آرتیدهگی روللرنی بیلگیلهیدی. مالیهوی و روحی قۉللب-قوتلشنینگ یوقلیگی، حمایه قیلهدیگن نهادلر یوقلیگی و تعلیم امکانیتلرینینگ چېکلنگنلیگی عیاللرنینگ بو ساحه گه کمراق کیریشیگه سبب بولماقده.»
یلدا گه کوره: «افسوس که ایرکک ژورنالیستلر گه موجود بولگن اخبارات بیزگه یېتیب کیلمهیدی و محلی یېتکرمهلرده باشقه معمالر هم بار. بعضی یېتکرمهلر قیزلرنی ایشگه آلمهیدی، شونینگ اوچون قیزلر یېتکرمهلرده فعالیت یوریته آلمهیدی. خودّی شوندهی معمالر غزنیدهگی بعضی یېتکرمهلرده هم بار و قیزلر فعالیت آلیب باره آلمهیدی.»
باشقه تاماندن، یېتکرمه ساحهسیده فعال بولگن ایریم عیاللرنینگ ایتیشیچه، حکومت تامانیدن عیاللرنینگ یېتکرمهدهگی فعالیتیگه قوییلگن چېکلاولر بیلن بیرقطارده، بعضاً جمعیتدهگی موجود عنعنهلر و عایلهوی باسیملر هم عیاللرنینگ سۉز ایرکینلیگی و اخبارات گه کیریشینی چېکلهگن.
یاسمین فروتن گه کوره: «غزنیدهگی عیاللر هم مملکتنینگ باشقه کوپلب حدودلریدهگی کبی، سۉز ایرکینلیگی و اخبارات گه کیریش بارهسیده کوپلب چېکلاولر گه دوچ کیلماقده؛ لېکن بو ولایتده اولرنینگ معمالری ېنهده کتته. عنعنهوی عرف-عادتلر، عایلهوی باسیملر و جمعیتنینگ قتیق قرهشلری کوپلب عیاللرنینگ ایرکین فکر بیلدیریش یا که ییغیلیشلر و یېتکرمه دستورلریده اشتراک ایتیشگه توسقینلیک قیلماقده. یېتکرمه فعالیتی ساحهسیده اېسه غزنیدهگی عیاللر کم تعلیم و یېترلی شرایطلرنینگ یوقلیگی کبی معمالر بیلن دوچ. حکومتنینگ بو ساحهدهگی همکارلیگی چېکلنگن و عملی قۉللب-قوتلش دییرلی یوق.»
شو بیلن بیرگه، عیال حقوقی فعاللریدن صالحه نوری و حمیرا فرهنگیارنینگ ایتیشلریچه، عیاللرنینگ سۉز ایرکینلیگی و اخبارات گه کیریش حالتی خواطرلی بولیب، سۉنگی ییللرده بو حقوقلر مثلی کوریلمهگن درجهده چېکلنگن.
صالحه شوندهی دیېدی: «بو ییرده افغانستان جمعیتیده موجود بولگن اطراف-محیط عامللرینی حسابگه آلیشیمیز ممکن. اوتکزیلگن سوراولر نتیجهلریگه قرهگنده، عیاللر افغانستان جمعیتیده حکومت تامانیدن جوده کتته چېکلاولر و باسیملرگه دوچ کیلماقده. عیاللر اخبارات گه کیریش و سۉز ایرکینلیگی بارهسیده عموماً قانیقیش بیلدیرمهیدی.»
حمیرانینگ ایتیشیچه: «افسوس که افغانستان عیاللری تاریخ دوامیده کوپلب معمالر گه دوچ کیلگن. بو معمالر نهفقط حل قیلینمهگن بلکه افغانستان عیاللرینینگ معمالری تاباره آرتیب بارماقده. سۉنگی تورت ییل دوامیده افغانستان عیاللری برچه وظیفهلری و حقوقلرینی بوتونلی یوقاتدی و بوگونگی کونده اولر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و مدنی ساحهلرده اشتراک اېته آلمهیپتی. اخبارات گه کیریش و سۉز ایرکینلیگی هر بیر انساننینگ اسلامی، انسانی و شرایط حقوقی حسابلنهدی. عیاللر سۉز ایرکینلیگیگه ایگه بولیشی کېرهک. افسوس که، آخرگی تورت ییل ایچیده افغانستان عیاللرینینگ هر قندهی سۉز ایرکینلیگی بوزیلدی و اولر اۉز آوازینی سۉز ایرکینلیگینی تیکلش اوچون کوتاره آلمهیدی.»
یېتکرمه فعالی ظریف کریمی گه کوره، سۉنگی ییللرده عیاللرنینگ اخبارات گه کیریش و سۉز ایرکینلیگی حقوقی کېسکین چېکلنگن و یېتکرمهنی قۉللب-قوتلاوچی نهادلر خلقارا تشکیلاتلر بیلن همکارلیکده عیاللرنینگ بو حقوقلریگه ایریشیشنی تأمینلش اوچون حرکت قیلیشی کېرهک. او شوندهی دیېدی: «افغانستاندهگی موجود شرایط عیال ژورنالیستلر اوچون جوده تأثیرچن. سۉز ایرکینلیگی، تنقید قیلیش حقوقی و اخبارات گه کیریش اولر گه مثلی کوریلمهگن درجهده چېکلنگن. انیق که عیال ژورنالیستلر ایرکک ژورنالیستلر بیلن بیرگه یېتکرمه فعالیتی، فقط خبر بیریش و اخبارات گه کیریشده مهم رول اوینش حقوقیگه ایگه. یېتکرمهنی قۉللب-قوتلاوچی تشکیلاتلر خلقارا همکارلیک آرقهلی عیاللرنینگ حقوقلرینی کفالتلش و اینیقسه عیال ژورنالیستلرنی حمایه قیلیش اوچون شرایط یرهتیشی کوتیلماقده.»
اسلام تعلیماتیده هم اخبارات گه کیریش و سۉز ایرکینلیگی حقوقی ایرککلر و عیاللر اوچون تینگ کوریلگن بولیب، اسلامی حکومتلر بو حقوقنی تأمینلش مجبوریتیگه ایگه.
دین عالمی قطبالدین مجتهد شوندهی دیېدی: «اخبارات گه کیریش و سۉز ایرکینلیگی حقوقی اسلام تمایللری دایرهسیده، حقیقتنی بیلیش و افادهلش ایرککلر و عیاللر اوچون تینگ دیر. تمایللر نقطهی نظریدن، اسلام عیال و ایرککنی بیلیم آلیش، اوقیش و فکر بیلدیریش حقوقی جهتدن تینگ دیب حسابلهیدی. اسلامی حکومت اېسه ایرکک و عیاللر اوچون ساغلام اخبارات آلیش و قانونی سۉز ایرکینلیگینی تأمینلش شرایطینی یرهتیشگه مجبور دیر.
شو بیلن بیرگه اسلام امیرلیگی سۉزلاوچیسی ذبیحالله مجاهدنینگ ایتیشیچه، بعضی یېتکرمهلر یاپیلگنی سببلی عیاللر هم یېتکرمهده ایشدن چیقدی، بیراق شریعت گه رعایه قیلگن حالده حکومت عیاللرنینگ یېتکرمهدهگی فعالیتیگه هېچ قندهی چېکلاو قویمهیدی. بیز اساساً اولرنینگ توغری کیینیشیگه اعتبار قرهتهمیز؛ ایرککلر و عیاللر ایشلهیدی و شریعت قاعدهلری بجریلهدی، هېچ قندهی توسیق یوق. اما عمومی حالتده، بعضیده اولر اۉزلری اشتراک ایتیشگه تیار اېمسلر، یېتکرمهلر چېکلنگن، کمهیگن و خادملرینی هیدهب یوبارگن. طبیعی که بونینگ عاقبتیده یېتکرمه خادملری سانی کمهیدی؛ بو اۉز تأثیرینی کورستهدی و بیز اولر گه هېچ قندهی توسقینلیک قیلمهیمیز.»
افغانستانده جمهوریت توزومی قولهگنیدن سۉنگ، عیاللرنینگ جمعیت اینیقسه یېتکرمهلرده رولی مثلی کوریلمهگن درجهده چېکلنگن. عیاللرنینگ یېتکرمهدهگی اشتراکی جوده ضعیف بولیب، اخبارات گه کیریش و سۉز ایرکینلیگی هم چېکلنگن. اوشبو معما حکومتنینگ چېکلاولری و جمعیتدهگی موجود عنعنهوی باسیملرنینگ آرتیشی نتیجهسی دیر و بو افغانستانده عیاللرنی جمعیت و یېتکرمه ساحهلریدن چیتلشتیریشنینگ آچیق نمونهسی دیر.
