بعضی حقوقشناسلرنینگ ایتیشیچه، عیاللرنی حمایه قیلووچی انیق قانونلرنینگ یوقلیگی تورلی ساحهلر اینیقسه سودا ساحهسیده – افغانستانده عیاللر فعالیت یوریتیشی ممکن بولگن کم سانلی یونهلیشلردن بیری – معمالرنی یوزه گه کیلتیرگن. اولرنینگ سۉزلریگه کوره، اساسی قانوننینگ بیکار قیلینیشی و اورنیگه ینگی قانونلرنینگ قبول قیلینمهگنلیگی دولت و نادولت ادارهلرده عیال تدبیرکارلر گه نسبتن شخصی قرهشلرگه اساسلنگن مناسبتلر اوچون زمینه یرهتگن.
حقوقشناس زیبا زحل، مملکتدهگی اېنگ کتته اقتصادی و حقوقی معمالردن بیری صفتیده انیق حقوقی تیزیمنینگ یوقلیگینی تیلگه آلیب، قانونی قۉللب-قوتلنمسلیک محکمه و تجارت تیزیمیگه بولگن ایشانچسیزلیکنی کیلتیریب چیقگنینی ایتهدی.
او شوندهی دیېدی: «شفاف حقوقی تیزیمنینگ یوقلیگی – افغانستاننینگ اېنگ کتته اقتصادی و اجتماعی معمالریدن بیری بولیب، بو ایچکی و تشقی سوداگرلر آرهسیده ایشانچسیزلیکنی کوچهیتیرگن، قانونی کفالت بولمهگنی سببلی سرمایه کیریتیش گه قیزیقیشنی کمهیتیرگن همده عیاللر و ضعیف قتلملرنینگ حقوقلرینی ضعیفلشتیرگن. چونکی اولرنینگ اشتراکینی قۉللب-قوتلهیدیگن انیق قانون یوق و بو حالت محکمه همده تجارت تیزیمیده هم ناانیقلیکلرنی یوزه گه کیلتیرگن.»
ېنه بیر حقوقشناس صالحمحمد فایق، سودا ساحهسیده انیق قانونلرنینگ اهمیتی حقیده تأکیدلب، قانونی اساسگه ایگه میکانیزملرنینگ یوقلیگی، ادارهلرده عیاللر گه نسبتن سلیقهوی مناسبتلرنی کیلتیریب چیقرهیاتگنینی معلوم قیلهدی. اونینگ سۉزلریگه کوره: «باش قانون – یعنی اساسی قانون یوقلیگی، تورلی ساحهلرده اینیقسه سودا ساحهسیده، بو جوده مهم یونهلیش بولسهده، معمالرنی کیلتیرگن. عینن شو انیق قانونلرنینگ یوقلیگی سببلی ایریم ادارهلرده عیاللر گه نسبتن مناسبت شخصی قرهشلر گه باغلیق بولیب قالگن. مثلاً بیر ولایتده عیاللر گه ایش رخصتنامهسی آلیشگه رخصت بیریلیشی ممکن، بیراق باشقه بیر ولایتده اېسه بونگه یول قوییلمهیدی.»
شو اورینده، بعضی عیال تدبیرکارلرنینگ فکریچه، عیاللرنی قۉللب-قوتلاوچی قانونلرنینگ یوقلیگی سببلی اولر ایش رخصتنامهسی آلیش اوچون مراجعت قیلگنلریده، سلیقهوی مناسبت و مرکب اداری جریانلر گه دوچ کیلهدیلر. اولرنینگ تأکیدلشیچه، عیال تدبیرکالرنی قۉللب-قوتلشنینگ یېتیشمسلیگی اولرنینگ اقتصادی فعالیت یوریتیشی اېستهگینی پسهیتیرگن.
بلخلیک دیانا هاشمی، سۉنگی ایکی ییل دوامیده گیلم سوداسی همده ایریم قیمتبها تقینچاقلر ساتیش بیلن شغللنهیاتگن تدبیرکار عیال، ۵۰ دن آرتیق عایله گه ایش امکانیتی یرهتگنینی ایتهدی. اونینگ سۉزلریگه کوره، عیال تدبیرکارلرنی قۉللب-قوتلاوچی قانونلرنینگ یوقلیگی سببلی ایش رخصتنامهسی آلیش جوده قیین کیچگن.
او شوندهی دیېدی: «ایش رخصتنامهسینی آلیش جوده قیین. حاضرگی شرایطده نهفقط ماموری جریان مرکب، بلکی نرخی هم جوده قیمت، اوستیگه اوستک بو بارهده هېچ قندهی قانون یوق. نهایت جوده کوپ اورینیشلردن کېین رخصتنامه آلیشگه موفق بولدیم، بیراق حاضر بیز اۉز نامیمیزدن رخصتنامه آلالمهیمیز – اونی آلیش اوچون یانیمیزده بیر ایرکک همراهلیک قیلیشی کېرهک.
کابللیک ماری امیری و پروان یشاوچیسی مسعوده تیموری، تیکووچیلیک و هنرمندچیلیک بیلن شغللنووچی ایکی عیال تدبیرکار – ماموری جریانلرنینگ مرکبلیگی و قانونی کفالتلرنینگ یوقلیگی اولرنینگ ایش و سودا بیلن شغللنیش اېستهگینی کمهیتیرگنینی ایتیشهدی.
ماری امیری شوندهی دیېدی: «بیزده اقتصادیات یوق، ایشانچ یوق؛ چونکی کفالت یوق. اتاقلر رخصتنامهسینی آلیش هم بیز اوچون جوده قیین، نرخی یوقاری و سالیقلری هم کوپ. آلدینگیدیک اقتصادیات یخشی اېمس، ایش بیلرمانلیک هم یخشی اېمس و بو بیز اوچون قیین بولماقده.»
شو بیلن بیرگه مسعوده گه کوره: «بیزنینگ برچه خادملریمیز عیاللر دیر، ایش کفالتی یوق، حتا کی رخصتنامه آلیش هم اۉز معمالری بیلن باغلیق، عیاللر آسانلیک بیلن رخصتنامه آلالمهیدی. دایما نیگه محرمینگ یوق؟ دیېشهدی، محرمینگیز سیزنینگ ایشلرینگیزنی دوام ایتیریشی کېرهک دیب ایتیشهدی. بو اېسه بیزنینگ ایشگه بولگن انگیزهمیزنی کمهیتیرهدی.»
بعضی دین عالملری، اسلام دینی پیدا بولگن دورده عیاللرنینگ سودا ساحهسیده فعال اشتراکینی تأکیدلب، شرایط نقطهی نظریدن عیاللر ایرککلر سینگری سوداده فعال اولوشگه ایگه بوله آلیشینی ایتیشهدی.
دین عالمی حسیبالله حنفی شوندهی دیېدی: «مقدس اسلام دینی ایرککلر گه سودا قیلیش، حیاتینی رواجلنتیریش و ترقیات گه ایریشیش حقوقینی بیرگنی کبی، عیاللر گه هم شو حقوقنی بیرگن، اسلام دینی باشلنگن دستلبکی دورده خدیجه، سودا قیلگن عیاللردن بیری بولیب نهفقط اۉزی اوچون، بلکی باشقه عایلهلرنینگ هم باقیشینی تأمینلهگن. البته عیاللر ایرلری بیلن بیرگه توریب، اقتصادی فعالیتده اولوشگه ایگه بوله آلیشهدی.»
بعضی اقتصادی بیلرمانلر و عیاللر حقوقی فعاللری، عیاللرنینگ اقتصادی رواجلنیشده اشتراکینینگ اهمیتینی تأکیدلب، اوزاق مدتلی ریجهلشتیریش و مملکت آست قورمهلرینی رواجلنتیریش آرقهلی حکومت عیال تدبیرکالرنی قۉللب-قوتلهی آلیشینی ایتیشهدی.
اقتصادی ایش بیلرمان ایرج فقیری گه کوره: «افغانستاننینگ توزیلمه تیزیمینی حساب گه آلگن حالده، بیز اوزاق مدتلی ریجهلشتیریش و ایچکی ایشلب چیقریش و صناعت-سودا آست قورمهلری بوییچه چقور اویلش و تحلیل قیلیش آرقهلی حکومت افغانستاننینگ اقتصادی تیزیمیده یقین کېلهجکده ایجابی نتیجهلر گه ایریشیشنی تأمینلشی کېرهک.»
عیال حقوقی فعالی تهمینه منگلنینگ ایتیشیچه: «قانونی و مالیهوی قۉللب-قوتلنمسلیک کوپلب عیاللرنی سودا و تدبیرکارلیک فعالیتینی دوام ایتیریشدن توسهدی؛ حال بوکی اولرنی قۉللب-قوتلش مملکت اقتصادیاتینینگ اوسیشیده کتته رول اوینهشی ممکن.»
افغانستان صناعت و سودا اتاقی مسئوللریگه کوره، عیال تدبیرکارلر دوچ کېلهیاتگن حقوقی معمالرنی حل قیلیش اوچون بیرقطار چارهلر کورگن.
بو بارهده، جهان بانکی میلادی ۲۰۲۴-ییلده «عیاللر، سودا و قانونی» بولیمیده اعلان قیلگن حساباتیده افغانستاننی خلقارا ریتینگده اینیقسه سودا ساحهسیده عیاللرنینگ اقتصادی ساحهلرده اېنگ کم اولوشگه ایگه بولگن دولتلر قطاریده جایلشتیردی.
