بررسی سطح تمایل به مهاجرت در میان جوانان افغانستان

تعریف انگیزه‌ی مهاجرت

بر بنیاد تعریف‌های ارائه‌شده در فرهنگ‌ها و واژه‌نامه‌های معتبر زبان فارسی، انگیزه به معنای نیروی محرک یا عاملی است که فرد را به انجام یا خودداری از انجام عملی وامی‌دارد. به بیان تخصصی‌تر، انگیزه‌ کششی درونی است که رفتار انسان را در جهت خاصی هدایت می‌کند.

از سوی دیگر، مهاجرت به معنای ترک محل سکونت اصلی به قصد اقامت در مکانی دیگر تعریف شده است. از آن جا که میهن محل اصلی و دایمی زندگی افراد محسوب می‌شود، ترک میهن و استقرار در کشور یا منطقه‌ای دیگر، به طور عام زیر عنوان مهاجرت شناخته می‌شود.

در این چارچوب، انگیزه‌ی مهاجرت به مجموعه‌‌ای از عامل‌هایی گفته می‌شود که فرد را به تصمیم برای ترک کشور مبدا و اقامت در کشور مقصد سوق می‌دهد. این عامل‌ها می‌توانند ابعاد گوناگونی داشته باشد از جمله اقتصادی (جست‌وجوی فرصت‌های شغلی و بهبود وضعیت مالی)، اجتماعی (دست‌رسی به خدمات بهتر آموزشی و بهداشتی)، سیاسی (فرار از ناامنی، خشونت یا سرکوب سیاسی)، فرهنگی (آزادی‌های فردی و اجتماعی) و شخصی (اهداف فردی یا خانوادگی).

پژوهش حاضر بر آن است تا به گونه‌ی ویژه انگیزه‌ی‌ مهاجرت میان جوانان افغانستان را بررسی کند و نشان دهد چه میزان از این قشر جامعه تمایل به مهاجرت دارند و کدام متغیرها و شرایط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فردی بر شدت این انگیزه‌ها تأثیرگذار است.

بیان مسئله

پدیده‌ی مهاجرت از افغانستان، در میان قشر جوان، در سال‌های پسین به یکی از چالش‌های عمده و واقعیت‌های بارز اجتماعی تبدیل شده است. عامل‌هایی چون بی‌کاری، ناداری، نبود فرصت‌های شغلی مناسب، ناامنی، ناپایداری سیاسی، محدودیت‌های آموزشی و اجتماعی، از جمله دلیل‌هایی هستند که جوانان را به ترک کشور وا داشته است. این وضعیت نه تنها چالش‌های اقتصادی را برای کشور به وجود آورده، بل سبب کاهش نیروی کار متخصص و ایجاد چالش اجتماعی نیز شده است.

مهاجرت جوانان به کشورهای دیگر به ویژه در شرایط کنونی، می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر آینده‌ی کشور داشته باشد. در این شرایط، مهاجرت نه تنها سبب ازدست‌دادن نیروی انسانی متخصص در زمینه‌های مختلف می‌شود، بل موجب کاهش سرمایه‌های انسانی و فرهنگی جامعه نیز می‌شود. بنابراین، بررسی انگیزه‌ها و دلیل‌های این پدیده می‌تواند به درک بهتری از مشکلات اجتماعی و اقتصادی افغانستان کمک کند و به مسئولان دولتی این امکان را می‌دهد که با گرفتن راهکارهای مؤثر، ایجاد فرصت‌های شغلی و تحصیلی از مهاجرت‌های غیرضروری پیش‌گیری کنند.

هرچند در سال‌های پسین نهادها و رسانه‌های گوناگون، تحقیق‌ها و گزارش‌هایی در زمینه‌ی پدیده و دلیل‌های مهاجرت، تأثیرات اجتماعی و چالش‌های پیش روی مهاجران تهیه کرده؛ اما تا کنون هیچ پژوهش جامع و دقیقی در زمینه‌ی انگیزه‌های مهاجرت جوانان در کشور انجام نشده است.

به همین دلیل، رادیو سلام‌وطندار با راه‌اندازی یک سروی میدانی در ۲۰ ولایت کشور به بررسی انگیزه‌های مهاجرت جوانان پرداخته است. در این سروی، ۴۰۰ جوان از ولایت‌های مختلف افغانستان مورد ارزیابی قرار گرفته ‌اند. نتایج اولیه‌ی این تحقیق نشان می‌دهد که ۷۸.۵ درصد از این جوانان انگیزه و تصمیم به مهاجرت دارند؛ در حالی که ۲۱.۵ درصد دیگر به دلیل‌هایی چون محدودیت‌های مالی، احساس مسئولیت و تعلق به کشور، شرایط اجتماعی و اقتصادی قابل قبول، آنان را به ماندن در افغانستان وا داشته است.

پیشینه‌ی پژوهش

موضوع مهاجرت به ‌ویژه انگیزه‌ی مهاجرت میان جوانان افغانستان، در سال‌های پسین به یکی از محورهای مورد توجه نهادهای پژوهشی داخلی و بین‌المللی تبدیل شده است. در باره‌ی مهاجرت از افغانستان گزارش‌های آماری و رسمی پخش شده؛ اما در باره‌ی انگیزه‌ی مهاجرت به صورت مشخص گزارش‌های آماری رسمی و جامع پخش نشده است.

نظرسنجی نهاد دموکراسی بین‌الملل (سال ۱۳۹۴)

این نظرسنجی در ۳۴ ولایت افغانستان انجام شد و نتایج آن نشان داد که بیش از ۴۰ درصد جوانان افغان خواهان ترک کشور بودند. جوانان در این نظرسنجی بی‌کاری، ناداری و نبود فرصت‌های شغلی را از جمله مهم‌ترین مشکلاتی عنوان کردند که آن‌ها را به مهاجرت سوق می‌دهد. در نسخه‌ی جدیدی از این نظرسنجی نیز، ۸۰ درصد جوانان بی‌کاری و ناداری را جدی‌ترین مشکل خود معرفی کرده‌ اند.

مقاله‌ی علمی دانش‌گاه تهران (سال ۱۳۹۹)

مقاله‌ای پژوهشی با عنوان «مسئله‌‎ی اجتماعی مهاجرت از افغانستان: تمایلات و عوامل پشتیبان آن» توسط دکتر رسول صادقی، عبدالله محمدی و دکتر محمدجلال عباسی شوازی انجام شد. این تحقیق که بر روی ۸۵۰ تن از جوانان افغان صورت گرفت، نشان داد که نگرش منفی به وضعیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی افغانستان، به‌ هم‌راه شبکه‌های مهاجرتی فراملی، نقشی مؤثر در شکل‌گیری تمایل به مهاجرت میان جوانان ایفا می‌کنند.

گزارش سلام‌وطندار (سال ۱۴۰۲)

در این گزارش آمده که در سه سال پسین، بیش‌ترین میزان مهاجرت میان خانواده‌های افغان ثبت شده است. عامل‌های اصلی مهاجرت شامل مشکلات اقتصادی، ناامنی و ناامیدی نسبت به آینده معرفی شده‌ اند. با وجود این که اطلاعات مربوط به آمار مهاجرت در رسانه‌ها و گزارش‌های بین‌المللی بازتاب یافته است؛ اما تا کنون تحقیق مشخصی در باره‌ی میزان انگیزه‌ی مهاجرت میان جوانان انجام نشده بود. از همین رو، رادیو سلام‌وطندار در ۱۴۰۳ سروی‌ای را در ۲۰ ولایت افغانستان با مشارکت ۴۰۰ جوان اجرا کرده که به صورت مشخص به بررسی انگیزه‌ی مهاجرت یا عدم مهاجرت میان جوانان افغان پرداخته است.

هدف‌های پژوهش

۱. بررسی سطح تمایل به مهاجرت در میان جوانان افغانستان؛

2. ارزیابی میزان انگیزه به مهاجرت میان جوانان افغانستان؛
3. شناسایی عامل‎‌های مؤثر بر انگیزه‌ی مهاجرت؛
4. بررسی انگیزه‌ی جوانانی که تمایل به ماندن در کشور دارند؛

پرسش‌های پژوهش

1. آیا مهاجرت از افغانستان در نگاه جوانان بیش‌تر به‌ عنوان یک فرصت تلقی می‌شود یا یک چالش؟
2. تا چه اندازه جوانان افغانستان تا کنون به مهاجرت از کشور فکر کرده‌ اند؟
3. دلیل‌های اصلی عدم تمایل به مهاجرت در میان آن دسته از جوانانی که تصمیم به ماندن دارند، چیست؟
4. مهم‌ترین انگیزه‌ها و دلیل‌های جوانان برای مهاجرت از افغانستان کدام‌ها اند؟
5. در صورت مهاجرت، انتظارهای اصلی جوانان از کشورهای مقصد چه مواردی را شامل می‌شود؟
6. مهاجرت جوانان افغانستان چه پیامدهایی می‌تواند برای جامعه‌‌ی افغانستان به هم‌راه داشته باشد؟

نوع پژوهش

پژوهش حاضر، آماری و تحقیق میدانی است.

جامعه‌ی آماری

جوانان ۱۵ تا ۳۵ سال در ۲۰ ولایت افغانستان.

روش تحلیل

با توجه به کمی‌ بودن این پژوهش، داده‌ها با همگانی‌کردن پرسش‌نامه تهیه و با استفاده از نرم‌افزار «SPSS» تحلیل و بررسی شده است.

زمان آغاز و پایان پژوهش

این پژوهش در جریان بیش‌تر از سه ماه (از ۱ جنوری تا ۱۰ اپریل) سال روان میلادی انجام و داده‌های به‌دست‌آمده از آن تحلیل و بررسی شده است.

محدودیت‌ها و چالش‌های پژوهش

1. نبود دست‌رسی آزاد به تمام ولایت‌ها و مناطق دورافتاده؛
2. نبود اعتمادبخشی جوانان به نهادهای تحقیقاتی و رسانه‌ای؛
3. خودسانسوری برخی پاسخ‌دهندگان به دلیل فشارهای اجتماعی؛
4. نبود اطلاعات پایه‌ی رسمی و آمار دقیق در باره‌ی جمعیت جوانان؛

مفهوم‌های کلیدی

مهاجرت، انگیزه، جوانان، فرصت‌های تحصیلی و شغلی، آینده‌ی بهتر.

فشرده‌ی گزارش

بر بنیاد یافته‌های این پژوهش، از مجموع ۴۰۰ جوانی که در روند تهیه‌ی این گزارش تحقیقی سهم گرفته اند، ۳۱۴ تن آنان که در مجموع ۷۸.۵ درصد جمعیت آماری را تشکیل می‌دهد، تصمیم و انگیزه‌ی مهاجرت دارند و در این میان بیش‌ترین دلیل انگیزه‌ی مهاجرت را ادامه‌ی تحصیل و پیش‌رفت شغلی، مشکلات مالی و امنیت ثبات اجتماعی و آینده‌ی بهتر عنوان کرده اند.

گفت‌وگوشوندگان در این پژوهش به لحاظ سنی، از رده‌های مختلف گزینش شده اند؛ اما بیش‌ترین رده‌ی سنی آن را جوانانی میان ۲۰ تا ۲۵ سال تشکیل داده است. هم‌چنان، برای تمیز بهتر تمایل مهاجرت جوانان، سطح دانش و تحصیلات، جامعه‌ی آماری نیز در نظر گرفته شده است که ۴۹.۷۵ درصد اشتراک‌کنندگان تحصیلات عالی و نیمه‌عالی دارند. بیش از ۳۸ درصد فارغ مکتب یا دانش‌آموز مکتب هستند و بقیه افراد تحصیلات تکمیلی دارند یا از جمله‌ی افراد کم‌سواد یا بی‌سواد شناخته می‌شوند. در این سروی، مردان با ۵۵ درصد بیش‌ترین میزان اشتراک را نسبت به زنان داشتند و هم‌چنان از نگاه حالت مدنی، جوانان مجرد با ۵۹ درصد اشتراک نسبت به جوانان متأهل بیش‌ترین میزان اشتراک را در این سروی داشتند.

این پژوهش در ۲۰ ولایت کشور به صورت میدانی انجام شده که کابل و هرات با بیش‌ترین اشتراک‌کنندگان در صدر قرار دارند.

نتیجه‌ی نهایی این پژوهش که از ۴۰۰ جوان در ۲۰ ولایت کشور به دست آمده است، نشان می‌دهد که ۳۱۴ جوان تصمیم و انگیزه‌ی مهاجرت دارند؛ بقیه ۸۶ جوان که ۲۱.۵ درصد آمار را تشکیل می‌دهد، به دلیل‌هایی چون مانع‌ها‌ و مشکلات مهاجرت مانند نداشتن امکانات مالی، عدم آشنایی با زبان یا قوانین کشور مقصد، علاقه و احساس مسئولیت در قبال وطن و شرایط قابل قبول اجتماعی و اقتصادی، میلی به مهاجرت ندارند. آمار به‌دست‌آمده نشان‌دهنده‌ی افزایش تصمیم و میل جوانان به مهاجرت از کشور است.

گزارش کلی

یافته‌های سروی مؤسسه‌ی رسانه‌ای سلام افغانستان (رادیو سلام‌وطندار) از توزیع پرسش‌نامه میان ۴۰۰ جوان در ۲۰ ولایت، نشان می‌دهد که ۳۱۴ تن از این جوانان که ۷۸.۵ درصد جامعه‌ی آماری این سروی را تشکیل می‌دهد، تصمیم و انگیزه‌ی مهاجرت از کشور را دارند؛ اما ۸۶ تن دیگر که ۲۱.۵ درصد پاسخ‌دهندگان را تشکیل می‌دهد، در پاسخ به پرسش‌نامه‌ی این سروی گفته اند که به دلیل‌های گونه‌گونی میل به مهاجرت از کشور ندارند.

اشتراک‌کنندگان این سروی در رده‌های مختلف سنی قرار دارند. ۴۱.۵ درصد آنان میان ۲۰ تا ۲۵ سال، ۲۳.۸ درصد میان ۲۵ تا ۳۰ سال، ۱۳.۵ درصد میان ۱۵ تا ۲۰ سال و ۲۱.۲۳ درصد دیگر میان ۳۰ تا ۳۵ سال قرار دارند.

به لحاظ میزان دانش و تحصیل اشتراک‌کنندگان، ۴۹.۷۵ درصد تحصیلات عالی و نیمه‌عالی دارند؛ ۳۸.۷۵ درصد آنان فارغ مکتب یا پایین‌تر هستند؛ ۴.۲۵ درصد دیگر تحصیلات تکمیلی چون ماستری و دکترا دارند و باقی ۷.۲۵ درصد دیگر بی‌سواد اند.

از نگاه وضعیت تأهل، ۵۹ درصد جمعیت آماری مجرد و ۴۱ درصد دیگر متأهل یا نامزددار اند.

از میان ۴۰۰ جوان مورد بررسی، ۵۵ درصد جمعیت آماری را مردان و ۴۵ درصد دیگر را زنان تشکیل می‌دهند.

این سروی در ۲۰ ولایت افغانستان انجام شده است که کابل با ۲۸.۷ درصد و هرات با ۱۸.۵ درصد، بیش‌ترین شمار اشتراک‌کننده، بلخ با ۱۳.۳ درصد و فاریاب با ۸.۵ درصد در رده‌ی دوم قرار دارند و میدان‌وردک با ۰.۵ درصد و پکتیا با ۰.۳ درصد اشتراک‌کننده، کم‌ترین میزان اشتراک‌کننده را داشته اند.

یافته‌های مؤسسه‌ی رسانه‌ای سلام افغانستان از بررسی پاسخ‌های ۴۰۰ جوان در ۲۰ ولایت نشان می‌دهد که ۴۹.۷۵ از پاسخ‌دهندگان، مهاجرت را فرصتی برای بهبود زندگی و ساختن آینده‌ای بهتر می‌دانند. هم‌چنین، ۳۰ درصد باور دارند که فرصت یا چالش‌بودن مهاجرت، بستگی به شرایط فردی دارد. در مقابل، ۲۰.۲۵ درصد مهاجرت را چالشی دشوار و مملو از مانع‌ها و مشکلات تلقی کرده‌ اند.

از میان جوانان مورد بررسی، ۴۰.۵ درصد آنان گفته اند که به طور جدی تصمیم به مهاجرت دارند و ۳۸ درصد انگیزه‌ی مهاجرت دارند؛ اما هنوز تصمیم به مهاجرت نگرفته اند و ۲۱.۵ درصد دیگر این جوانان تمایلی به مهاجرت ندارند.

بر بنیاد یافته‌های این سروی، از ۴۰۰ جوان، ۸۶ تن آنان میلی به مهاجرت ندارند؛ ۵۲ تن که ۶۰.۵ درصد جمعیت این گروه را تشکیل می‌دهند، می‌گویند که مانع‌ها و چالش‌های مهاجرت مانند نداشتن امکانات مالی، آشنایی‌نداشتن با زبان یا قوانین کشور مقصد سبب شده که آنان را از فکر و تصمیم مهاجرت باز داشته است. ۲۰ تن دیگر که ۲۳.۳ درصد می‌شود، علاقه و احساس مسئولیت در قبال وطن را عاملی بر عدم تمایل شان توصیف کرده اند و ۱۴ تن دیگر که ۱۶.۲ درصد این جمعیت می‌شود، شرایط اجتماعی و اقتصادی افغانستان را قابل قبول می‌دانند و این سبب شده است که انگیزه و تصمیمی به مهاجرت نداشته باشند.

در میان ۳۱۴ جوان که گفته اند تصمیم و انگیزه‌ی مهاجرت در سر دارند، ۳۵ درصد این جوانان می‌خواهند برای ادامه‌ی تحصیل و پیش‌رفت شغلی مهاجرت کنند؛ ۳۳.۴ درصد آنان برای حل چالش‌های مالی و دریافت فرصت‌های شغلی تصمیم مهاجرت دارند و ۳۱.۵ درصد دیگر آنان امنیت، ثبات اجتماعی و رسیدن به یک آینده‌ی بهتر را از دلیل‌های تصمیم و انگیزه‌ی شان برای مهاجرت عنوان می‌کنند.

به همین ترتیب، از ۳۱۴ جوانی که قصد مهاجرت دارند، ۴۵.۹ درصد آنان می‌خواهند در کشور مقصد فرصت‌های کاری و تحصیلی بهتر بیابند؛ ۳۴.۴ درصد دیگر برای تجربه‌ی زندگی امن‌تر و باکیفیت‌تر دوست دارند مهاجرت کنند و بقیه‌ی آنان که ۱۹.۷ درصد جامعه‌ی آماری را شکل می‌دهد، می‌خواهند در کشور مقصد به وضعیت بهتر مالی دست یابند.

پیشنهادها برای کاهش انگیزه‌ی مهاجرت میان جوانان افغانستان

برای کاهش انگیزه‌ی مهاجرت میان جوانان افغانستان، پیشنهادهای زیر به حکومت، رسانه‌ها و نهادهای پشتیبان جوانان مطرح می‌شود:

1. مسئولان حکومتی با ایجاد شغل، کاهش بی‌کاری، ارتقای کیفیت آموزش و ارائه‌ی دوره‌های تخصصی برای افزایش مهارت‌های جوانان و جذب آن‌ها در بازار کار داخلی، می‌توانند انگیزه‌ی مهاجرت میان جوانان را کاهش دهند. هم‌چنین، با فراهم‌کردن فرصت‌های مشارکت جوانان در تصمیم‌گیری‌های اجتماعی_سیاسی و حفظ امنیت و ثبات سیاسی برای ایجاد محیط پایدار نیز جوانان را به ماندن در کشور ترغیب کنند.
2. نهادهای پشتیبان جوانان، می‌توانند در زمینه‌های دادخواهی و ایجاد فضاهای فرهنگی و ورزشی تعلق اجتماعی را میان جوانان افزایش داده و تمایل به مهاجرت را کاهش دهند.
3. رسانه‌ها نیز از طریق راه‌اندازی کارزار‌های آگاهی‌دهی در باره‌ی مهاجرت و برجسته‌سازی فرصت‌های داخلی می‌توانند میل جوانان به مهاجرت را کاهش دهند.