پس از فروپاشی نظام سیاسی مورد حمایت امریکا در افغانستان، ایران انتظار داشت که مسئله‌ی حقآبهی این کشور از رود هیرمند، یک‌طرفه شود؛ اما با گذشت ۲۰ ماه از حکومت‌داری امارت اسلامی در افغانستان، این مسئله نه تنها حل‌نشده باقی مانده، بل به داغ‌ترین بحث سیاسی در ایران بدل شده و به نحوی چه‌گونگی روابط ایران با امارت اسلامی به این مسئله گره خورده است.
مقام‌های سیاسی ایران، در چند ماه گذشته، همواره بر تطبیق‌شدن معاهده‌ی هیرمند و گرفتن ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب در سال تأکید دارند. در این سو، امارت اسلامی نیز از پابندی به این معاهده اطمینان داده است، مبنی بر این که باران بیش‌تری ببارد و آب کافی در رود هیرمند جاری شود.
با این حال، پس از گسترش اعتراض‌ها در سیستان و بلوچستان بر سر کم‌بود آب و افزایش میزان نارضایتی‌های داخلی از عمل‌کرد وزیر امور خارجه‌ی این کشور برای پی‌گیری حقآبهی ایران از رود هیرمند، ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور ایران، در سفری که به سیستان و بلوچستان برای گشایش پروژه‌های صنعت آب‌و‌برق این ولایت داشت، به مقام‌های سیاسی افغانستان اخطار داد که حقآبهی هیرمند را جدی بگیرند. او خواستار آزادسازی آب بند کجکی شده و تأکید کرده که اجازه نمی‌دهد حق مردم ایران ضایع شود. رییسی گفته است: «به حاکمان افغانستان عرض می‌کنم؛ این مطلب ما را عادی تلقی نکنند و بسیار جدی بگیرند. به مسئولان و حاکمان افغانستان، اخطار می‌کنم که حق مردم آستان سیستان و بلوچستان و منطقه‌ی سیستان را سریعاً بدهند. برخی به ما خبر می‌دهند که سد کجکی افغانستان، آب چندانی ندارد، یا مثلاً بخشی از این سد را لجن فرا گرفته. افغانستان باید سریعاً اجازه دهد تا کارشناسان ما بررسی کنند؛ اگر کارشناسان ما تأیید کردند، در نبود آب، بحثی نداریم؛ اما اگر آب وجود دارد، این حق مردم باید داده شود و ما به هیچ عنوان، اجازه نمی‌دهیم حق مردم ضایع شود.»
سلام‌وطندار فارسی را در تویتر دنبال کنید
امارت اسلامی، بارها گفته که بر تطبیق معاهده‌ی هیرمند متعهد است؛ اما خشک‌سالی‌های اخیر در افغانستان، هر دوطرف را متأثر کرده است و در صورت بارندگی، حقآبهی ایران داده خواهد شد. مطیع‌الله عابد، سخن‌گوی وزارت انرژی و آب امارت اسلامی، می‌گوید که این وزارت بر معاهده‌ی سال ۱۳۵۱ متعهد است. او، به سلام‌وطندار می‌گوید: «ما مطابق به معاهده‌ی سال ۱۳۵۱، از دریای هلمند حقآبهی ایران را پرداخت کرده‌ایم و در آینده هم مطابق این معاهده، به پرداخت حق‌آبه متعهد استیم. نشست‌ها میان کمیساران امارت اسلامی و جمهوری اسلامی جریان دارد و سال‌های نرمال و غیرنرمال، تعیین خواهد شد.»
مسئله‌ی حقآبهی هیرمند، به عنوان یک معضل سیاسی میان افغانستان و ایران از دیرباز وجود داشته است و حکومت‌های گذشته‌ی افغانستان برای حل این معضل، با مقام‌های جمهوری اسلامی گفت‌وگو کرده اند؛ اما این گفت‌وگوها تا اکنون نتیجه‌ا‌ی که رضایت دو طرف را فراهم کند، به دنبال نداشته است.
شماری از اعضای مذاکره‌کننده با طرف ایرانی، می‌گویند که ایران با توسل به این معاهده‌ی ۱۳۵۱، اضافه‌ستانی می‌کند و برنامه دارد تا با تدارک ساختارهای حقوقی، تضمین بین‌المللی را برای استفاده‌ی یک‌جانبه از حقآبهی هیرمند به دست آورد.
نجیب‌آقا فهیم، عضو پیشین مذاکره‌کننده‌ی افغانستان در مورد معاهده‌ی ۱۳۵۱ در باره‌ی تقسیم آب رود هیرمند، در گفت‌وگوی اختصاصی با سلام‌وطندار، می‌گوید که تحولات سیاسی و امنیتی بعد از امضای معاهده‌ی هیرمند در افغانستان، سبب شد تا ایران بیشتر از آن چه در قرارداد آمده بود، از منابع آبی افغانستان استفاده کند. او، می‌گوید: «بعد از امضای معاهده، افغانستان دست‌خوش بی‌ثباتی‌ها و ناامنی‌های درازمدت شد. در حوت ۱۳۵۱، معاهده به امضا رسید و متعاقب آن، کودتای داوودخان در سرطان ۱۳۵۲ صورت گرفت. این یک فرصت استثنایی را برای ایران فراهم ساخت و ایران با استفاده از این فرصت، نه تنها جریان آب هلمند که جریان تمام حوزه‌ی آب‌ریز هلمند را که شامل رودخانه‌های فراه هم می‌شود، طی چندین دهه به صورت یک‌جانبه مورد استفاده قرار داد.»
نجیب‌آقا فهیم، هم‌چنان می‌افزاید که ایران با استفاده از وضعیت سیاسی و انزوای بین‌المللی اداره‌ی موجود، در تلاش است تا خواست‌های خود را بر امارت اسلامی تحمیل کند. «خواست شان فراهم‌ساختن ضمانت‌های معتبر حقوقی برای استفاده‌های یک‌جانبه و غیرحقوقی است. شواهد و قرائنی وجود ندارد که نشان دهد، ایران حقآبهی خود را دریافت نکرده است. تمام ارقام و شواهد، نشان می‌دهد که چند برابر چیزی که به عنوان حق‌آبه پیش‌بینی شده، از آب دریای هیرمند ایران سالانه استفاده می‌کند به خاطر این که افغانستان توانایی استفاده از آب هیرمند را ندارد.»
سلام‌وطندار فارسی را در فیسبوک دنبال کنید
از سویی هم، آگاهان و فعالان محیط زیست، می‌گویند که با توجه به تغییرات اقلیمی و کاهش منابع آبی در افغانستان، معاهده‌ی هیرمند که در ۱۳۵۱ امضا شده بود، در شرایط کنونی قابل تطبیق نیست. رجب‌علی احمدی، پژوهش‌گر محیط زیست و منابع آبی، می‌گوید که تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌های فصلی، تطبیق این معاهده را با مشکلات جدی روبه‌رو کرده است. او، می‌افزاید: «در قسمت تغییر اقلیمی که به وجود آمده، بارندگی‌ها نسبت به آن زمان‌هایی که این معاهده امضا شده است، این آب‌دهی و تمویل و تأمین این مقدار آب از طریق رود هلمند مشکل است. یک طرف قضیه بحث تخنیکی است که ما از لحاظ محیط‌زیستی با چالش‌ها مواجه استیم. طرف دیگر، بحث حقوقی هم است. بهترین راه‌حل، نشستن روی میز مذاکره و بررسی چالش‌ها در دو سوی مرز است.»
معاهده‌ی هیرمند، در ۱۳۵۱ میان موسا شفیق و امیرعباس هویدا، نخست‌وزیران وقت افغانستان و ایران امضا شد که بر اساس آن، در صورت کافی‌بودن آب رود هیرمند، سالانه حدود ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب به ایران تعلق خواهد گرفت؛ اما با توجه به خشک‌سالی‌های اخیر در منطقه، امکان تأمین این مقدار آب از رود هیرمند دشوار می‌نماید؛ مسئله‌ای که اختلاف‌هایی را میان ایران و افغانستان به وجود آورده است. این اختلاف‌های زمانی بیشتر برجسته شد که محمداشرف غنی، رییس‌جمهور پیشین افغانستان، در مراسم گشایش بند کمال‌خان، بر تبادل آب با نفت از سوی ایران تأکدی کرد.
