افغانستان جمعیتینینگ سنتی بولگنی نارسمی طرزده کوپراق عیاللرنینگ دین ساحهسیده تحقیق قیلیشده توسقینلیک قیلهدی؛ حال بوکی اسلام شریعتی بو حقوقنی عیاللر اوچون تصدیقلهگن. ایریم دین عالملرینینگ ایتیشیچه، اسلام شریعتیده عیاللرنینگ دینی متنلرنی تلقین قیلیش و تدقیق ایتیش حقوقی تن آلینگن. اولرنینگ سۉزلریگه کوره، پیغمبر محمد صلیالله علیه و السلم دوریده تخمیناً ۵۱ نفر صحابیه عیال تعلیم و دینی فعالیت ساحهلریده مهم رول اوینهگن.
دین عالمی صبغتالله وثیق شوندهی دیېدی: «قرآنکریم ده انسانلرنی آیتلر اوستیده تفکر قیلیش و اولرنی انگلش گه چارلاوچی کوپلب آیتلر بار بو چقریق هم عیاللر گه هم ایرککلر گه تعللقلی دیر. اسلامنینگ اېلک دورلریده عیاللر فعال اشتراک اېتگن. کوپلب صحابهلر سواللر بیریشگن، مثلاً حضرت عایشه ایکی مینگدن آرتیق حدیث روایت قیلگن و برچه فقه مذهبلری تامانیدن ایشانچلی دیب تن آلینگن. ام سلمه، حفصه، خودی شوندهی فقهی مسئلهلر و فتوا بیریشده اشتراک ایتگنلر. عموماً آلگنده، پیغمبر دوریده، صحابهلر عصریده فعالیت یوریتگن قریب ۵۱ نفر صحابیه عیال بولگن.»
باشقه دین عالمی قطبالدین مجتهد، تفسیر و دین ساحهسیده تحقیق قیلیشده عیاللرنینگ تینگ حقوق ایگه ایکنلگیگه تأکیدلب ایتیشیچه، عیاللر گه ترتیبلی دینی تعلیم امکانیتینی یرهتیش، بوتوغریده عیاللرنینگ کېنگ کولملی حضوریگه سبب بولیشی ممکن. او شوندهی دیېدی: «عیاللر هم ایرککلر کبی ایرکین فکر بیلدیره آلیش، تدقیقات آلیب باریشی و علمی تلقینلر بیریشی اوچون معیین چارهلر ضرور. جملهدن منتظم دینی تعلیمنی یولگه قوییش، عیاللر اوچون ایشانچلی بیلیم مرکزلر تشکیل ایتیش و علم-فنلر گه کېنگ کیریش امکانینی یرهتیش لازم.»
دین عالملری عیاللرنینگ فکرینی فقط عیال بولگنی اوچونگینه رد ایتیش شرعاً اساسلی اېمسلیگینی تأکیدلشر اېکن، دینی بیلیملرده عالی معلومات گه ایگه بولگن ایریم عیاللر سلاموطندار بیلن صحبتده شونی ایتیشهدی کی، اسلامی متنلرنی تلقین قیلیش و اولر بوییچه تدقیقات آلیب باریش حقوقی شریعتده عیاللر اوچون بیلگیلب قوییلگن بولسهده، عملده بو امکانیت اولر اوچون تأمینلنمهگن.
کابللیک ۲۷ یاشر و فقه و قانون ییریک بیلرمانی شمیم حمزه گه کوره، عیال بولگنی سببلی اکثر دینی مسئلهلرده جمعیت تامانیدن اونینگ فکر-ملاحظه و بیلیم توانالیگی اعتبار گه آلینمهگن. او شوندهی دیېدی: «اسلامده ساقال حکمی حقیده، شرعیات بولیمیده اوقیمهگن بیر ایرکک بیلن بحث قیلدیم. دستلب او میندن ایرککلر اوچون ساقالنینگ شرعی حکمی حقیده سورهدی؛ بیراق حکم حقیده به تفصیل معلومات کیریتدیم، او اوزی دین عالمی کبی مین بیلن یاندهشدی و مین اېسه شریعت حقیده هېچ خبریم یوق دیب اویلهدی. سۉزلریدن شو معلوم بولردی کی بیر عیال تامانیدن شرعی حکمنی ایشیتیش اونی اوچون قانیقرلی اېمس و ناتوغری دیر.»
پروانلیک ۲۸ یاشر درانی فضلی و کابللیک ۲۹ یاشر گلبیبی یعقوبی، ایکیلهسی شرعیات فاکولتهسینی بیتتیرگن، دین حقیده فکر-ملاحظه بیلدیریش جریانیده ایرککلر تامانیدن کمسیتیلگنلرینی ایتهدیلر.
درانی فضلی شوندهی دیېدی: «افغانستان جامعهسیده بیز قیله آلمهیمیز؛ چونکه ایرککلر اویلهیدی صلاحیت گه ایگه و عیاللرنی علمی صلاحیتسیز بیلیشهدی و عیاللر تامانیدن بیریلگن فکرنی ناقص دیېدیلر. عیاللر دینی مسئلهلرده فکر-ملاحظه بیلدیره آلمسلیگینی اویلهیدی.»
گلبیبی یعقوبینینگ کوپهیتیریشیچه: «تورلی فکر-ملاحظهلرنی بیلدیردیم، هرکیمنینگ فکر-ملاحظهسی و قرهشی فرقلی دیر؛ بعضیلر قناعت قیلدی و بعضیلر دلیلنی قبول قیلیشمهدی. عیال بولگنیم اوچون.کوپ نرسهلر بار – نظر گه آلینمهگن.»
حقوقشناسلرنینگ تأکیدلشیچه، افغانستان قانونیده عیاللرنینگ دینی فعالیتلریگه توسقینلیک یرهتیلمهگن. اولرنینگ ایتیشیچه، عیاللر و ایرککلر قانون نقطهی نظردن تعلیم آلیش، جمعیتده حضور تاپیش و دینی تدقیقاتچیسی صفتیده تینگ دیر.
حقوقدان خاطره ریان شوندهی دیېدی: «حقوق نقطه نظریدن، افغانستان قانونیده هېچ قندهی توسقینلیک یوق – عیاللرنی دین ساحهسیده تحقیق قیلیشده مذهبی متخصص صفتیده منع قیلسه. افغانستان سابق اساسی قانونی، ۲۲- مادهسیده، عیاللر و ایرککلر تینگ تانیلگن، تعلیم، ایرکینلیک و جمعیتده حضور تاپیش حقیگه ایگه. شونینگ اوچون عیاللر قیله آلهدی دین ساحهسیده یوقاری تحصیل آلیب، علمی و دینی نهادلرده تدقیقاتچی یا کی دین مفسری صفتیده ایشلهی آلهدیلر.»
حقوقشناسلردن باشقه بیری زیبا زحلنینگ ایتیشیچه: «عیاللر دین مسئلهلرده تحقیق قیلیشدن منع قیلینمهگن بولسهده؛ بیراق عیاللرنینگ ایشیگه یرهتیلگن چېکلاولر، دین ساحهسیده تحقیق قیلیش امکانیتینی عیال دینی طلبهلر اوچون چېکلهگن.»
عیال حقوقی فعاللری، تفسیر و دینی متنلرده عیاللرنینگ حقی انابت گه آلینمسلیگیدن تشویش بیلدیریب، بو مسئله جمعیتده عیاللرنینگ ایشیگه کېنگ کولمده سلبی تأثیر قویب و کېلهجک اولادلرنینگ دینی خبردارلیگینی تهدید بیلن دوچ قیلیشی حقیده آگاهلنتیریشهدی.
عیال حقوقی فعالی سایره صبا شوندهی دیېدی: «عیال بولمسلیگی یا کی دینی تفسیرنی بیلمسلیک، یامان عاقبتی بولیشی ممکن؛ چونکه عیال جمعیت آنهسی دیر و عیال دین ساحهسیده تحقیق قیله آلمسلیک و تفسیر قیله آلمسلیگی، کېلهجکده جمعیت گه سلبی تأثیر قویهدی.»
شونی تأکیدلش جایز کی، اسلام تاریخیده دینی متنلرنی تفسیر قیلیش و اولر اوستیده تدقیقات آلیب باریشده عیاللرنینگ اشتراکی اوزاق تاریخ گه ایگه بولیب، شرعی و حقوقی جهتدن اولر تعلیم آلیش، فکر بیلدیریش و دینی تدقیقاتلر آلیب باریش حقوقیگه ایگه بولگن. بیراق شریعت بیلیملری بوییچه تحصیل آلگن ایریم عیاللر اوشبو شرعی و حقوقی اساسلر موجود بولیشیگه قرهمی، عملده جندر گه عاید قرهشلر سببلی اولرنینگ دینی نقطهی نظرلری کمراق قبول قیلینماقده.
