در حالی که در دورهی جمهوری، بازار چاپ و فروش کتاب در افغانستان حالت روبه‌رشدی را می‌پیمود و با گذشت هر چند ماه، در کنار برگزاری نمایش‌گاه‌ها و برنامه‌های رونمایی و نقد کتاب، به شمار کتاب‌خانه‌های خصوصی در شهرهای بزرگ از جمله کابل افزوده می‌شد؛ اما در نزدیک به دو سال گذشته، بازار فروش کتاب رونق خود را از دست داده و بیشتر نشریه‌های کتاب به دلیل چاپ‌نکردن کتاب و فروش‌نرفتن کتاب‌های چاپ‌شده، با خطر ورشکست‌شدن روبه‌رو شده است.
اقبال عازم، مسئول نشریه‌ی «عازم»، به سلام‌وطندار می‌گوید که این نشریه در دورهی جمهوری، در سال بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب از نویسندگان داخلی را نشر و روزانه، پنج هزار جلد کتاب نیز چاپ می‌کرد؛ اما در دو سال گذشته، هیچ کتابی چاپ نکرده است. او می‌افزاید: «دو سال شده چاپ‌خانه‌ی ما بسته و بخش انتشارات ما غیرفعال است؛ تنها بخش فروشات ما فعال است که روزانه یک جلد کتاب هم فروش نداریم.»
نشریه‌ی عازم که یکی از نشریه‌های بزرگ در افغانستان است، با سقوط جمهوری به دلیل ایست بازار چاپ کتاب، ۱۲۰ کارمندش را که در بخش چاپ، ویرایش و دیزاین کتاب آموزش دیده بودند، از دست داده و صدها عنوان کتابش را نیز، به وزن کاغذ فروخته است.
سلام‌وطندار فارسی را در تویتر دنبال کنید
در گفت‌وگویی که با مسئولان شش نشریه‌ی کتاب در شهر کابل داشتیم، شماری از آن‌ها پس از سقوط جمهوری، هیچ کتابی چاپ نکرده و شماری هم تنها کتاب‌های درسی دانش‌گاه را به گونه‌ی محدود چاپ کرده است.
زمان کریمی، مسئول نشریه‌ی بین‌المللی سعادت، می‌گوید که به دلیل کساد‌ی بازار فروش کتاب، فعالیتش محدود شده و سال گذشته، یکی از نمایندگی‌های فروش کتابش در شهر کابل را بسته است. او می‌افزاید: «۱۶ کارمند داشتیم که به دلیل نبود فروشات، ۱۰ تن آن‌ها را که همه در بخش فروشات کار می‌کردند، رخصت کردیم.»
نشریه‌ی سعادت، در دورهی جمهوری در سال، ۲۰ عنوان کتاب را با تیراژ نزدیک به دو هزار، چاپ می‌کرد؛ اما در نزدیک به دو سال گذشته، حتا یک عنوان کتاب چاپ نکرده است. کریمی، می‌گوید که اکنون ۳۰ هزار عنوان در ۱۰ میلیون جلد، در قفسه‌های این نشریه جا داده شده که هیچ خریداری ندارد.
رکود بازار چاپ و فروش کتاب، رقابتی را که در گذشته میان نشریه‌های کتاب برای جذب مشتری بیشتر و بلندبردن میزان کمیت و کیفیت کتاب وجود داشت، از بین برده و اکنون بیشتر نشریه‌ها ترس بسته‌شدن به دلیل نداشتن مشتری را دارند.
منیر استانکزی، مدیرمسئول نشریه‌ی «امیری»، می‌گوید که این نشریه، پیش از سقوط جمهوری در سال، ۳۵۰ عنوان کتاب را با تیراژ نزدیک به ۱۰ هزار چاپ می‌کرد؛ اما در نزدیک به دو سال گذشته، تنها ۵۰ عنوان کتاب چاپ کرده است. او با گلایه از این وضعیت می‌گوید: «تعداد قراردادهای چاپ کتاب ما خیلی کم شده؛ حالا در یک ماه اگر یک کتاب چاپ کنیم، آن هم خیلی زیاد خواهد بود. بازار چاپ کتاب‌های درسی هم به پایین‌ترین حد خود رسیده است.»
نشریه‌ی امیری که کتاب‌فروشی‌ای نیز زیر این نام دارد، با این که در گذشته، مشتری زیادی داشت؛ اما از چندی به این سو، در بیشتر روزها تنها یک مشتری دارد. به گفته‌ی استانکزی، این نشریه مشتری‌های دایمی‌اش را که بیشتر کارمندان حکومت پیشین بودند، در دو سال گذشته از دست داده است.
در میانه‌ی رکود بازار چاپ و فروش کتاب، نشریه‌های ویژه‌ی کودک نیز رونق پیشین خود را از دست داده و با خطر ورشکستگی روبه‌رو شده است.
سهراب عمر، مسئول نشریه‌ی «باران» که بیش از ۱۲ سال در بخش کتاب کودک کار کرده، می‌گوید که پس از بسته‌شدن نهادهای خارجی که بخش زیادی از کتاب‌های چاپ این نشریه را خریداری کرده و به ولایت‌ها می‌فرستادند، حجم چاپ نشریه‌ی باران به گونه‌ی چشم‌گیری کاهش یافته است. او می‌افزاید: «تا اکنون، ما ۸۰ عنوان کتاب کودک را چاپ کرده‌ایم. اکنون میزان چاپ کتاب خیلی پایین آمده است.»
عمر، می‌گوید چاپ چند عنوان کتاب را که بیشتر آن‌ها کتاب کودک است، در دستور کار دارد؛ اما به دلیل نبود بازار خرید و منابع مالی، این کتاب‌ها از چاپ باز مانده است.
هر شش نشریه‌‌ای که در این گزارش با آن‌ها گفتوگو شده، دو سال گذشته را دشوارترین سال‌‌ها برای بازار چاپ و فروش کتاب در دو دهه‌ی گذشته عنوان کرده اند.
در همین حال، مسئولان اتحادیه‌ی ناشران افغانستان، می‌گوید که پس از همه‌گیری کرونا و سقوط جمهوری، بازار چاپ و فروش کتاب در افغانستان، ۹۰ درصد کاهش یافته است. سیداحمد سعید، رییس اتحادیه‌ی ناشران افغانستان و مسئول نشریه‌ی سعید، به سلام‌وطندار می‌گوید: «۱۰ درصد از نشریه‌های ما فعالیت شان را متوقف کرده و نزدیک به ۵۰ درصد نشریه‌ها هم مشکلات مالی دارند و در حال ورشکست‌شدن استند.»
کتاب‌خانه‌های عامه
بر اساس آمار وزارت اطلاعات‌وفرهنگ، ۹۵ کتاب‌خانه‌ی عامه‌ی دولتی در ۳۴ ولایت، فعالیت دارند که از این میان، ۱۰ کتاب‌خانه‌ی آن در شش ناحیه و چهار ولسوالی کابل با داشتن ۱۲۰ هزار جلد کتاب، به شهروندان خدمات ارائه می‌کنند.
کتاب‌خانه‌های عامه که زیر نظر وزارت اطلاعات‌وفرهنگ فعالیت دارند در نزدیک به دو سال گذشته، ۲۰ درصد از مراجعه‌کنندگان خود را از دست داده است. فتح‌الله وافی، آمر کتاب‌خانه‌های مرکزی ریاست کتاب‌خانه‌های عامه‌ی افغانستان، می‌گوید که نبود کتاب‌های چاپ تازه و الکترونیکی، از چالش‌هایی است که روی میزان مراجعه‌کنندگان به کتاب‌خانه‌های عامه اثرگذار است. او می‌افزاید: «تعداد زیاد جوانانی که می‌آیند، کتاب‌های جدیدی که نیازمند اند را درخواست می‌کنند، ما هم یادداشت می‌گیریم که خریداری شود و مشکلات مراجعه‌کنندگان ما حل شود.»
دلیل‌های افت بازار چاپ و فروش کتاب
مسئول هر شش نشریه‌‌ای که در این گزارش با آن‌ها گفتوگو شده، بی‌انگیزه‌شدن جوانان نسبت به مطالعه و بازماندن دختران از نهادهای آموزشی و تحصیلی را از دلیل‌های اصلی افت بازار چاپ و فروش کتاب عنوان می‌کنند.
عنایت‌الله یوسف‌زاد، مسئول نشریه‌ی «یوسف‌زاد» در نزدیکی دانش‌گاه کابل، می‌گوید: «حدود ۷۰ فیصد کتاب‌های ما را دختران می‌خریدند که حالا نیستند؛ متباقی که بچه‌ها استند، برخی از آن‌ها کتاب می‌خرند و تعداد زیادی هم کاپی می‌کنند.»
رفیع‌الله نیازی، دبیر علمی اکادمی علوم افغانستان، می‌گوید که بی‌سوادی، فقر، ناامنی روانی و تغییر نظام‌های سیاسی، از دلیل‌های اصلی افت بازار چاپ و نهادینه‌نشدن فرهنگ کتابخوانی در افغانستان است. او می‌افزاید: «پایین‌بودن سطح سواد در افغانستان و نبود کتاب‌های چاپ نو در دانش‌گاه‌ها، سبب شده که مردم و دانش‌جویان، انگیزه‌ای برای مطالعه پیدا نکنند.»
ایمل، دانش‌جوی دانش‌کده‌ی ژورنالیزم در دانش‌گاه کابل، می‌گوید که ناروشن‌بودن آینده سبب کاهش علاقه‌مندی‌اش به کتابخوانی شده است. او می‌گوید که در سال نخست دورهی کارشناسی‌اش، روزانه یک ساعت مطالعه‌ی بیرونی داشته؛ اما «حالا به کتاب‌خانه، سیمینار یا مطالعه‌ی کتاب درسی کم‌تر می‌روم؛ چون، وقتی انگیزه نباشد از مطالعه هم لذت نمی‌برم.»
در کنار بی‌میلی دانش‌جویان به مطالعه و بازماندن دختران از تحصیل، افزایش مالیه بر نشریه‌های کتاب نیز سبب ازرونق‌افتادن بازار چاپ کتاب شده است. سعیداحمد سعید، رییس اتحادیه‌ی ناشران افغانستان نیز، می‌گوید: «مالیات سنگین بر ناشران تحمیل شده، وزارت مالیه کتاب را مثل دیگر کالاها فکر می‌کند و بر آن‌ها مالیات سنگین وضع کرده است.»
اهمیت کتابخوانی
کتاب، ابزاری است که زمینه‌ی رشد و بالندگی فرد و اجتماع را فراهم می‌کند و انسان را با جهان دیگر ارتباط می‌دهد. هر اندازه که میزان مطالعه‌ی افراد یک جامعه بیشتر باشد، به همان اندازه آگاهی، تولید اندیشه و استفاده از دانش روز در آن جامعه بیشتر است.
طارق حق‌جو، نویسنده و دانش‌پژوه زبان و ادبیات دری در دانش‌گاه کابل، می‌گوید که تغییر و سازندگی جامعه، با میزان مطالعه‌ی افراد آن جامعه رابطه‌ی مستقیم دارد. از این رو، برای ساختن جامعه‌ی سازنده و پویا، به دانش و آگاهی نیاز است که با مطالعه و دست‌رسی‌داشتن به دانش روز می‌توان به آن دست یافت.
سلام‌وطندار فارسی را در فیسبوک دنبال کنید
او می‌افزاید: «وقتی سطح روشن‌گری و روشن‌فکری یک جامعه را می‌خواهیم بررسی کنیم، باید ببینیم اهل مطالعه چه قدر است. افراد آن جامعه به کتاب چه اندازه ارزش قائل اند، چه قدر وقت و پول شان را صرف مطالعه می‌کنند، یا کتاب‌هایی می‌نویسند که چیزی تازه برای گفتن داشته باشد.»
کاهش چشم‌گیر فروش کتاب و توقف نسبی نشریه‌های کتاب، دوام این نشریه‌ها و بازار کتاب در افغانستان را با خطر جدی نابودی روبه‌رو کرده است.
بر اساس آمار اتحادیه‌ی ناشران افغانستان، اکنون بیش از ۲۰۰ ناشر و ۵۵۰ کتاب‌فروشی در افغانستان وجود دارد که شماری از آن‌ها، در نزدیک به دو سال گذشته بسته شده و شماری هم، در حال ورشکستگی قرار دارند. اتحادیه‌ی ناشران افغانستان و هر شش انتشاراتی که در این گزارش با آن‌ها گفتوگو شده، دوام وضعیت موجود را برای بازار چاپ و نشر کتاب، نگران‌کننده می‌دانند.
به باور کارشناسان، نادیده‌گرفتن ارزش کتاب و مطالعه‌محورنبودن نهادهای آموزشی و تحصیلی، خلای بزرگی است که اگر به آن توجه نشود، چاپ و نشر کتاب در افغانستان پیش از آن که تقویت شود، به فراموشی سپرده خواهد شد.
