بیان مسئله
افغانستان کشوری در دل خاورمیانه؛ سرزمینی که در بیش از ۱۰۰ سال گذشته گواه کشمکش‌های سیاسی و نظامی متعددی بوده است. تغییرات و تحولات مقطعی‌ای که هرازگاهی مسیر زندگی باشندگان آن را سمت‌وسو داده است. در این میان اما زنان به عنوان نیمی از تشکیل‌دهندگان جامعه‌ی افغانستان همواره از این تحولات متأثر شده اند.
اگر نگاه ژرف‌تری به رخ‌دادهای افغانستان داشته باشیم، می‌توان دریافت که زن از مفاهیم دخیل در نوعیت تشکیل نظام‌ها و تحولات سیاسی در این کشور بوده است.
در میان تحولات ۱۰۰ سال اخیر در افغانستان اما در ۲۰۰۱ میلادی پس از پنج سال محرومیت از اساسی‌ترین حقوق انسانی، پنجره‌ای دیگر به روی زنان در افغانستان باز شد و از نمای این پنجره زنان در سطح‌های مختلف به شکوفایی رسیدند؛ تا این که در ۱۵ آگست ۲۰۲۱ تغییرات گسترده‌ی دیگری به لحاظ سیاسی و نظامی در افغانستان آمد و سرنوشت زنان بار دیگر دگرگون شد؛ دگرگونی که در تناقض کامل با دست‌آوردهای زنان در ۲۰ سال پیش از آن قرار دارد.
پس از تحولات اخیر سیاسی در کشور، زنان به گونه‌ی نظام‌مند از بخش‌های مختلف اجتماع و اساسی‌ترین حقوق شان در پی ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های روزافزون محروم شدند و این وضعیت در حالی در جریان است که نهادهای مدافع زنان و نهادهای گزارش‌ده در خصوص زنان نیز از میان برداشته شده است.
به همین اساس، مؤسسه‌ی رسانه‌ای سلام افغانستان (رادیو سلاموطندار) برای پرکردن خلای بزرگ اطلاعاتی در خصوص زنان و بررسی وضعیت زنان پس از تحولات اخیر در افغانستان، سلسه گزارش‌های تحقیقی را تهیه و نشر کرده است که تا کنون رقم این گزارش‌ها به ۴۲ گزارش می‌رسد. اکنون هم به رویت این گزارش‌ها، وضعیت زنان در لایه‌های مختلف زندگی اجتماعی پس از دگرگونی سیاسی اخیر بررسی شده است که نتایج آن ارائه می‌شود.
پیشینه
پس از تغییر نظام در افغانستان، زنان و وضعیت آنان همواره موضوع مورد بحث در بیشتر نشست‌های سیاسی جهان بوده؛ زیرا مجموعه‌ای از محدودیت‌ها و محرومیت‌ها بر آنان اعمال شده است.
در عین حال، جدا از این که نهادهای پشتیبان و گزارش‌ده در خصوص وضعیت زنان هم از میان رفته و بیشتر خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های اطلاع‌رسانی نیز به صورت موردی و آماری به وضعیت زنان نپرداخته اند. از این رو، با توجه به خلای بزرگ اطلاعاتی در خصوص زنان، سلاموطندار سلسله گزارش‌های تحقیقی را در باره‌ی وضعیت زنان تهیه کرده که تا کنون ۴۲ گزارش آن پخش شده است.
از طریق این گزارش‌ها، در بازه‌ی زمانی نُه ماه با ۱۷۰۸ زن از راه‌های گفت‌وگوی مستقیم، توزیع پرسش‌نامه‌ها و تماس تلفنی تماس گرفته شده و وضعیت آنان بررسی شده است.
فشرده‌ی گزارش
سلاموطندار در مدت نُه ماه و اندی، ۳۹ گزارش تحقیقی-توصیفی و سه نظرسنجی را همگانی کرده است. به طور اوسط، در هر گزارش تحقیقی با ۳۰ زن به طور مستقیم گفت‌وگو شده است و در هر نظرسنجی به طور اوسط ۳۴۷ زن سهم گرفته اند.
در یک دید کلی، سلاموطندار برای تهیه‌ی گزارش‌های تحقیقی-توصیفی در حوزه‌ی زنان، با ۶۶۶ زن به گونه‌ی حضوری گفت‌وگو کرده و ۱۰۴۲ زن هم پرسش‌نامه‌های ورقی و الکترونیکی سه نظرسنجی راه‌اندازی‌شده را پاسخ گفته و با شریک‌سازی اطلاعات، در گردآوری معلومات سهم داشته اند.
چشم‌اندازی بر وضعیت اقتصادی زنان پس از اعمال محدودیت‌ها
زنان اشتراک‌کننده در ۳۹ گزارش تحقیقی-توصیفی در چه وضعیت اقتصادی هستند؟
سلاموطندار برای بررسی شرایط اقتصادی زنان، در مجموع با ۶۶۶ زن از حوزه‌های مختلف کاری و اجتماعی گفت‌وگو کرده است که از این میان، وضعیت اقتصادی ۴۰۲ تن آنان که ۶۰ درصد گفت‌وگوشوندگان را تشکیل می‌دهد، پس از اعمال محددیت‌های دست‌وپاگیر وخیم شده است.
۱۶ زن نظامی، ۱۸ زن منفک‌شده از اداره‌های مختلف دولتی، ۱۴ زن آموزگار در کودکستان‌ها، ۲۶ زن وکیل‌مدافع، ۱۷ زن خبرنگار، ۲۱ زنی که در حوزه‌های فعال برای زنان کار می‌کنند، ۲۱ زن هنرمند، ۲۴ زن آرایش‌گر، ۲۰ زن ورزش‌کار، ۳۰ زنی که خواستار جواز کار در بخش‌های مختلف اند، ۱۷ زن تجارت‌پیشه، ۲۶ زن قابله، ۷۶ زن بیوه، ۲۱ زن دست‌فروش و ۲۲ دختر کودک کار، مجموع زنانی اند که پس از تحولات اخیر در کشور با وخامت اقتصادی یا کاهش درآمد روبه‌رو شده اند.
ممنوعیت کاری و چالش‌های آن بر زنان شاغل
سلاموطندار در حوزه‌ی کاری زنان ۱۷ گزارش تحقیقی تهیه کرده که از این میان نُه گزارش در باره‌ی زنان شامل کار و هشت گزارش در باره‌ی زنانی که کار شان را از دست داده اند، نشر شده است. بر اساس گزارش‌های سلاموطندار، کاهش زمینه‌ی کاری برای زنان از جهت وضع محدودیت‌ها و تأثیرات شرایطی برای آنان اعمال شده است.
سکتورهای صحت، آموزش، تجارت، صنعت، رسانه و چند بخش محدود حکومتی، از سکتورهای فعال کاری برای زنان است؛ اما در مجموع کار بر عموم زنان در اداره‌های دولتی و غیردولتی و حتا آرایش‌گری و ورزش ممنوع شده است.
سلاموطندار با تهیه و نشر ۱۷ گزارش تحقیقی در حوزه‌ی کاری زنان با ۲۵۵ زن وظیفه‌دار و ۱۳۰ زنی که بی‌کار شده اند، گفت‌وگو کرده است.
۲۴ زن آرایش‌گر، ۱۶ زن نظامی، ۱۸ زن منفک‌شده از اداره‌های مختلف دولتی، ۲۶ زن وکیل‌مدافع، ۱۲ زنی که در حوزه‌های مختلف کار شان را از دست داده اند، ۱۷ زن خبرنگار، ۲۰ زن ورزش‌کار، ۱۴ زن آموزگار در کودستان‌ها که منفک شده اند، مجموع زنانی اند که اکنون با بی‌کاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
از سویی هم، سلاموطندار با ۲۲ دختر کودک کار، ۲۱ زنی که در حوزه‌های فعال برای زنان کار می‌کنند، ۲۱ زن هنرمند، ۳۰ زنی که خواستار گرفتن جواز کار اند، ۲۳ زن تجارت‌پیشه، ۲۱ زن دست‌فروش، ۱۷ زن قابله، ۳۰ زنی که با تحولات پسین به کار در بخش خیاطی رو آورده اند و ۲۳ زنی که با وجود چالش‌های موجود در کشور آغاز به کار کرده اند، نیز گفت‌وگو کرده است و نتایج آن نشان می‌دهد که به رغم فعالیت در بخش‌های مربوطه، محدودیت‌های کاری بر این زنان بیشتر شده است.
وضعیت زندگی زنان در جامعه‌ی سنتی افغانستان و سیر رو به صعود خشونت پس از اعمال محدودیت‌ها
خشونت در برابر زنان، پدیده‌ای است که بستر فرهنگی و اجتماعی آن در افغانستان هموار است و گاهی زنان نیز با خودسانسوری و سکوتی که ریشه در هنجارهای اجتماعی دارد، به تداوم خشونت کمک می‌کنند.
سلاموطندار برای بررسی وضعیت خشونت بر زنان دو نظرسنجی و یک بررسی عمومی از آمار قتل زنان را عمومی راه‌اندازی کرده که نتایج آن نشان‌دهنده‌ی رشد بی‌پیشینه‌ی خشونت بر زنان است.
سلاموطندار در مجموع وضعیت ۹۱۱ زن را به بررسی گرفته است که از میان آنان ۷۶۷ تن که ۸۴ درصد بررسی‌شدگان را تشکیل می‌دهند، با گونه‌های مختلف خشونت روبه‌رو شده اند.
از میان این زنان، ۱۷۳ تن آن‌ها کشته شده، ۳۴۳ تن آن‌ها با خشونت از سوی هم‌جنس خود و ۲۵۱ تن هم با گونه‌های مختلف خشونت از سوی افراد مختلف روبه‌رو شده اند.
وضعیت دختران در افغانستان پس از ممنوعیت آموزش بر آنان
سلاموطندار یک سروی و یک گزارش تحقیقی-توصیفی در حوزه‌ی آموزش دختران و زنان نیز تهیه کرده که در آن با ۳۳۰ تن گفت‌وگو شده است.
از این میان، سرنوشت ۳۰۷ دانش‌جوی دختر پس از بسته‌شدن دانش‌گاه‌ها و وضعیت روانی ۲۳ دانش‌آموز دختر که امسال صنف ششم را تکمیل کرده اند، بررسی شده است.
یافته‌های این دو گزارش روایت از بی‌سرنوشتی و چالش‌های روانی این دختران دارد. ۹۵ درصد دختران اشتراک‌کننده در سروی سلاموطندار گفته اند که اگر زمینه‌ی تحصیل در بیرون از افغانستان به آن‌ها فراهم شود، قصد مهاجرت دارند.
وضعیت دست‌رسی زنان به خدمات حقوقی
سلاموطندار در حوزه‌ی حقوقی زنان ۲۱ گزارش تحقیقی به نشر رسانده که در این گزارش‌ها وضعیت و سرنوشت ۷۷۷ زن به بررسی گرفته شده است. در این گزارش‌ها وضعیت و سرنوشت ۲۴ زن آرایش‌گر، ۲۲ دختر کودک کار، ۳۰۷ دانش‌جوی دختر، ۱۶ زن نظامی، ۱۸ زن کارمند منفک‌شده از اداره‌های مختلف دولتی، شش زنی که حق حضانت از کودکان شان را ندارند، ۳۰ زن در حوزه‌ی صحت، ۲۶ زن وکیل‌مدافع، چهار زن که ازدواج زیرسن و اجباری کرده اند، ۱۹ زن مطلقه، ۲۰ زن ورزش‌کار، ۳۰ زنی که خواستار گرفتن جواز کار در سکتورهایی هستند که فعالیت زنان در آن منع نشده است، ۱۷ زنی که حق میراث به آن‌ها داده نشده، ۳۰ زنی که از حق مهر شان محروم شده اند، ۲۳ دختر که صنف ششم را به پایان رسانده اند، پنج زن که در دادگاه عالی حکومت سرپرست پرونده دارند و ۱۸ زن سینماگر، به بررسی گرفته شده است.
سلاموطندار وضعیت خانه‌های امن، کاهش دست‌رسی زنان به خدمات عدلی و حقوقی و ۱۷۳ مورد قتل و خودکشی زنان را، نیز به بررسی گرفته است. این یافته‌ها نشان می‌دهد که دست‌رسی زنان به خدمات کاری، عدلی و حقوقی، کاهش یافته است.
چالش‌های روحی و روانی زنان
سلاموطندار برای بررسی وضعیت روحی و روانی زنان، هشت گزارش تحقیقی تهیه و نشر کرده است. در این گزارش‌ها، ۱۸ زن سینماگر، ۲۰ زن ورزش‌کار، ۱۶ زنی که با چالش‌های روانی روبه‌رو شده اند، ۱۳ زن آرایش‌گر، ۲۶ زن وکیل‌مدافع و ۱۳ زن نظامی، در باره‌ی ناخوشی‌های روانی شان گفت‌وگو کرده اند.
هم‌چنان، از ۴۱۲ زنی که از سوی هم‌جنس خود مورد خشونت قرار گرفته اند، ۹۱.۲ درصد آنان با مشکلات روحی و روانی روبه‌رو شده اند و از ۳۱۲ زنی که با گونه‌های خشونت روبه‌رو اند، ۵۲ درصد آنان نیز با مشکلات روحی و روانی روبه‌رو شده اند.
حوزه‌ی اجتماعی برای زنان
سلاموطندار در این حوزه شش گزارش تحقیقی تهیه و نشر کرده و در این گزارش‌ها وضعیت ۸۵۳ زن را به بررسی گرفته است.
در حوزه‌ی اجتماعی، با ۳۰ زن در باره‌ی حق مهر شان، ۱۷ زنی که حق میراث شان را دریافت نکرده اند، ۳۰ دختری که در خانه مورد تبعیض جنسیتی قرار گرفته اند، ۱۸ زنی که شوهران شان چندهمسره اند، ۱۹ زن مطلقه، ۴۱۲ زن که از سوی هم‌جنس شان مورد خشونت قرار گرفته اند و ۳۲۷ زنی که با گونه‌های خشونت در اجتماع روبه‌رو شده اند، گفت‌وگو شده است. بر اساس این یافته‌ها، زنان از حقوق اولیه و اساسی شان در محیط خانه هم محروم اند.
گفتنی است که محدودیت در بخش‌های مختلف زندگی زنان در حالی ادامه دارد که جامعه‌ی جهانی همواره خواستار برطرف‌سازی آن از سوی حکومت سرپرست شده است.
پیشنهادها
برای ارج‌گزاری به کرامت وجودی زن و اثبات جایگاه آن به عنوان نیمی از سازنده‌ی جامعه، حکومت مسئولیت دارد که در این راستا اقدامات جدی را روی دست گیرد و اساسی‌ترین حقوق زن که همانا حق آموزش و کار است را برای زنان بدهد.
اقدام‌هایی که می‌توان در این راستا انجام داد، قرار زیر است:
۱: با توجه به آمار و نتایجی که از گزارش‌های سلاموطندار به دست آمده است، به حکومت سرپرست پیشنهاد می‌شود که با یک راهبرد مشخص و ساختار قبول‌شده، دروازههای مکتب‌ها و دانش‌گاه‌ها را به روی دختران باز کند.
۲: از حکومت سرپرست خواسته می‌شود که ممنوعیت کاری زنان را در عرصه‌های مختلف بردارد. زنان با ایده‌های خلاقانه و توانایی‌های حرفه‌ای که دارند، می‌توانند سهم ارزنده در توسعه‌ی قتصای داشته باشند.
۳: نتایج بررسی‌های سلاموطندار نشان‌دهنده‌ی وضعیت نامطلوب روحی و روانی زنان است و از این رو، حکومت سرپرست برای جلوگیری از منزوی‌شدن زنان در راستای تعهد انسانی به اعمال محدودیت‌ها پایان دهد.
۴: سلاموطندار از تمام نهادهای مدنی و رسانه‌ای کشور می‌خواهد که به عنوان مجراهای تأثیرگذار و فرهنگ‌ساز، با راهبردهای بلندمدت در راستای دست‌رسی زنان به حقوق اساسی شهروندی مسئولانه وارد عمل شوند.
۵: مؤسسه‌ی رسانه‌ای سلام افغانستان (رادیو سلاموطندار) از پژوهش‌گران، نهادهای پژوهشی و رسانه‌ای، می‌خواهد که هرازگاهی تحقیقات اجتماعی به ویژه در باره‌ی زنان را اجرا کنند و از چالش‌ها و نگرانی‌های زنان پرده بردارند تا باشد توجه مسئولان مربوط برای رفع این چالش‌ها جلب شود.
