در حالی که اشتغال زنان به کار در دفترها و دیگر گونههای اشتغال به شدت کاهش یافته است؛ اما یافتههای سلاموطندار نشان میدهد که زنان در افغانستان در حال ایجاد یک اقتصاد غیررسمی موازی هستند؛ اقتصادی که در کوچهها، خانهها، گالریهای کوچک و حتا در فضای مجازی ریشه میگیرد و روزبهروز گستردهتر میشود.
در این گزارش، شبکههای جدید اقتصادی زنان در ۱۳ ولایت بررسی و با ۱۶ زن گفتوگو شده است. از میان این زنان، ۱۰ زن با راهاندازی شرکتهای تولیدی، بازارهای کوچک خانگی و ساخت دکانهای ترمیماتی و تصویربرداری در بخش اقتصادی، سه زن در بخشهای هنری و سه زن دیگر در بخش کسبوکارهای آنلاین، شبکهی اقتصادی ایجاد کرده اند.
یافتههای گزارش نشان میدهد که این زنان در این شبکهها جدا از درآمد، به دنبال بازتعریف جایگاه اجتماعی خود از مسیر اقتصاد هستند. در همین حال، بسیاری از این ابتکارها بدون پشتیبانی مستقیم نهادهای بینالمللی یا دولت و فقط با سرمایههای خُرد و همبستگی اجتماعی شکل گرفته است.
سه سال پیش در شهر مزارشریف به ابتکار شماری از بانوان فعال فروشگاه «خدیجهالکبرا» ایجاد شد که با گذشت زمان اکنون دهها زن در این مرکز بازرگانی سرگرم فروش دستساخت زنان در این ولایت اند.
پشتنه افغان، مدیرمسئول این فروشگاه، در گفتوگو با سلاموطندار میگوید که هدف از ایجاد این فروشگاه، کنشگری اقتصادی و بازرگانی برای زنان بلخ است. او، میافزاید: «هدف ما ایجاد فضای امن و مناسب برای بانوان تجارتپیشه بود. امروز خوشحالیم که زنان زیادی این جا صاحب کسبوکار شده اند و محصولات شان حتا به بیرون از کشور راه یافته است.»
با این حال، بینظیر ابراهیمی در بامیان، با سرمایهی شخصی و بدون هیچ گونه پشتیبانی، باغ فامیلی «دشت عیساخان» را به کرایه گرفته و با ساخت این شبکهی اقتصادی، زمینهی کار را به ۲۰ زن در بخشهای مختلف بازرگانی و تولیدی فراهم کرده است.
او، میگوید که این باغ را با پرداخت سالانه ۱۰۲ هزار افغانی کرایه کرده و با سرمایهی ابتدایی ۱۲۰ هزار افغانی، فعالیت خود را آغاز کرده است. «این باغ برای خانمها ساخته شده بود و برای خانمها یک مکان امن است. من میخواستم برای خانمها و برای خود یک کاری بکنم؛ اکنون زمینهی کار خیلی کم است، فقط خانمها میتوانند در زمینهی تجارت فعالیت داشته باشند. در بامیان مؤسسات هم تمرکز شان زیادتر روی همین است. در بخشهایی که قبلاً خانمها فعالیت داشتند، اکنون خیلی محدود شده است.»
یسنا عظیمی، دختری که با علاقهمندی فراوان وارد دانشکدهی هنرهای زیبای دانشگاه هرات شد؛ اما به دلیل محدودیتهای آموزشی تحصیلات خود را نتوانست ادامه دهد، میگوید که این مانع سرآغاز مسیر جدیدی بود به او و همنوعانش که با تشکیل گروه هنری، فضای رشد استعدادهای هنری دختران را در قالب یک گالری هنری مستقل فراهم کنند.
امروز، در این گالری حدود ۲۵ تا ۳۰ دختر در ردههای سنی و سطحهای مهارتهای مختلف گرد هم آمده و سهم خود را در بعد اقتصاد ایفا کرده اند. یسنا عظیمی، میافزاید: «به عنوان یک دختر که نقاشی میکند، اول هیچ حمایت مالی از طرف هیچ کس نمیشود، شاید بعضی از خانوادهها حمایت بکنند، ولی اکثر خانوادهها نمیتوانند؛ چون اگر یک برس کوچک هم بخریم، قیمتش بلند است. ما در گروهها دخترانی را داریم که اگر مورد حمایت مالی و معنوی قرار بگیرند، نقاشان بسیار خوبی میشوند؛ ولی بسیاری از خانوادهها توانایی آن را ندارند.»
این زنان در حالی شبکههای اقتصادی ایجاد کرده اند که بر بنیاد گزارش سازمان بینالمللی کار، کار زنان پس از حاکمیت دوبارهی حکومت سرپرست به صورت گسترده کاهش یافته است و بیشتر زنان اکنون در خانههای شان سرگرم کار هستند.
با این همه، آمنهی ۲۵ساله، باشندهی بلخ، با دیدن ویدیویی از چند بانویی که در عرصهی تکنولوژی فعالیت میکردند، انگیزه گرفت و فعالیت در بخش ترمیم موبایل و کمپیوتر را آغاز کرد. اما این مسیر هموار نبود، او به عنوان یک دختر با چالشهای بسیار اجتماعی، فرهنگی و فنی روبهرو شد. یکی از بزرگترین نگرانیهایش، محدودشدن دسترسی به بازار زنانه است.
او، میگوید: «اگر این بازار بسته شود، من دیگر نمیتوانم کار کنم. تنها امید من همین مکان کوچک است، اگر تجهیزات معیاری برایم فراهم شود، میتوانم ماهانه تا ۵۰ هزار افغانی درآمد داشته باشم.»
این در حالی است که شماری از زنان فعال در تجارت آنلاین نیز با چالشهای نبود حمایتهای مالی و معنوی، دسترسینداشتن به بازارهای بینالمللی و کمبود برنامههای آموزشی روبهرو اند؛ اما با آن هم در بخش اقتصادی فعالیت دارند.
نفسیه رئوفی، یکی از زنان فعال در بخش خریدوفروش آنلاین محصولات آرایشی در فاریاب، میگوید که بانکها به راحتی به زنان وام نمیدهند و کمبود آموزشها و منابع، مشکلات جدی این زنان است.
او، میافزاید: «در مورد چالشهای اقتصادی و سرمایهگذاری زنان در کارهای آنلاین، خیلی از خانمهایی هستند که علاقهمند این کار هستند و از طریق اینترنت به خود شان کاروباری را شروع میکنند؛ چون بیرونرفتن آسان نیست و این بهترین راه است.»
با این همه، شماری از کارشناسان مسائل اقتصادی، نقش زنان را در تولیدات ناخالص داخلی مهم میدانند و بر افزایش حضور زنان در عرصههای اقتصادی تأکید دارند. آنان، میافزایند که زنان با ایجاد و ساخت شبکههای اقتصادی میتوانند نقش بارزی را در اقتصاد بازار داشته باشند.
محمدعیسا مبارز، کارشناس مسائل اقتصادی، در این باره میگوید: «زنان در بخشهای مالداری و زراعت نقش دارند؛ اقتصاد کشور ما بر فعالیت خانمها استوار است و ۹۰ تا ۱۰۰ درصد خانمها در بخش صنعت کار میکنند. در بعضی از مناطق دورافتاده با وجود این که زمینهی تحصیل فراهم نیست؛ اما باز هم خانمها با خانوادهی خود همکاری میکنند و در تهیهی مسکن فرزندان شان نقش دارند.»
با این حال، ذکیه زهادت، فعال حقوق زن، از حضور و فعالیت زنان استقبال میکند و میگوید که زنان میتوانند با کار در بخشهای اقتصادی سهم قابل توجهی در بازار کار افغانستان داشته باشند. «محدودیتها هرچند ناامیدکننده؛ اما در برخی موارد باعث میشود که آدم راههای جدید را پیدا کند. وقتی راههای معمولی بسته میشود، به خاطر خودکفایی انسان ذهن خلاق پیدا میکند. همین است که زنان افغان این که راه آسان برای شان بسته شده، از طریق آنلاین، تجارتهای کوچک خانوادگی و صنایع دستی، میتوانند حداقل خود را از بیکاری نجات بدهند.»
از سویی هم، مسئولان در وزارت صنعت و تجارت، از پشتیبانی زنان و فراهمسازی زمینهی سرمایهگذاری برای زنان خبر میدهند. آخوندزاده عبدالسلام جواد، سخنگوی وزارت صنعت و تجارت، به سلاموطندار میگوید: «چنانچه همه در جریان هستند هزاران خانم در افغانستان عملاً در بخشهای مختلف صنعت و سرمایهگذاری مصروف کار هستند و جهت رشد سرمایهگذاریهای شان در تمام نمایشگاههایی که برگزار میشود، سهم بارزی برای شان در نظر گرفته میشود و میتوانند از یک طرف بازاریابی خوبی به فرآوردههای خود کنند و از طرف دیگر به کاروبار خود ادامه دهند.»
در همین حال، ذبیحالله مجاهد، سخنگوی حکومت سرپرست، به سلاموطندار میگوید که تمامی حقوق زنان مطابق شریعت اسلامی در کشور تأمین شده است و ایجاد فضای امن و راحت زندگی برای زنان را از مسئولیتهای شرعی حکومت میداند و میافزاید: «در بخش تجارت برای زنان ظرفیتسازی شده است؛ در چهار سال گذشته برای خانمها تجارتخانهها ایجاد شد و در آن هزاران تن اشتراک کردند و برای صدها هزار زن دیگر زمینهی کار فراهم شده است و همه بخشها که در آن موجودیت زنان نیاز است، محیط برای شان مصون و محفوظ است، در یک محیط سالم کار و زندگی میکنند. تلاشها جریان دارد تا برای خانمها تمام حقوقی که در شریعت اسلامی داده شده، تأمین شود و این مسئولیت شرعی ما است.»
بر بنیاد گزارش سازمان بینالمللی کار، اشتغال زنان در افغانستان از ربع دوم سال ۲۰۲۱ تا ربع چهارم ۲۰۲۲ میلادی، ۲۵ درصد کاهش یافت؛ در حالی که کاهش اشتغال مردان در همین دورهی زمانی هفت درصد بوده است. بر اساس این برآورد، بیکاری جوانان میان ۱۵ تا ۲۴ساله نیز حدود ۲۵ درصد افزایش یافته است. با آن هم، زنان افغان تلاش دارند که به گونهی آهسته اما پیوسته سهم بارزی در اقتصاد بازار داشته باشند.
