تعریف: عیاللر گه روحی، جسمی و جنسی زیان و عذاب گه سبب بولگن جنسیتی اساسیده‌گی زورهوانلیک رفتار یا-ده تهدید، عیاللر برابریده زورهوانلیک دیر. بو تعریف گه کوره، عیاللر گه عمومی یا-ده خصوصی ساحه‌ده جبر و اولر نینگ ایرکین‌لیک‌دن اوزباشیمچه‌لیک شکلده محروم قیلیش، عیاللر برابریده زورهوانلیک حساب‌لنه‌دی.
مسئله بیانی
افغانستان ده عیاللر برابریده «زورهوانلیک» واقعه اوشبو مملکت «تاریخی» کبی اوزون دیر که اونینگ شکل‌لنیشی‌ده، تورلی‌خیل فرهنگی و اجتماعی عامل‌لر نینگ نقشی بار. بو واقعه برابریده قرشی کوره‌ش اوچون سعی و حرکت‌لر سانی نینگ قنچه اهمیتی بولسه، اوشنچه عیاللر برابریده زورهوانلیک سبب‌لری نینگ تاپیش هم اونملی دیر. عموم شکلده زورهوانلیک و خاص شکلده عیاللر برابریده زورهوانلیک، یاپیق و عنعنوی بیر جمعیت‌ده یوز بیره‌دی و بو آره‌ده حاکم اجتماعی مدنیت و سیاسی ثبات‌سیز‌لیک‌لر، اساسی اوزگریتووچیلر صفتیده قبول قیلینه‌دی. انه شوو سبب، اوشبو ساحه‌وی تدقیقات‌ده، مملکت‌ده عیاللر گه قرشی زوره‌وانلیک‌لر تیکشیریلیشی و زورهوانلیک رقمی دیر.
مملکت‌ده جمهوریت توزومی نینگ قولشی و اوندن کیین یوز بیرگن سیاسی و اجتماعی کینگ اوزگریشلر نتیجه‌سیده، عیاللر حقوقی اوچون ایشله‌یدگن برچه نهاد‌لر، منحل یا-ده فعالیتی کمه‌یگن. سونگی ایکی ییل جریانیده، عیاللر و اولر برابریده‌گی زوره‌وانلیک‌لر خصوصیده هیچ قنده‌ی آماری گزارش یوق و صورت تاپمه‌گن؛ بو اساس‌ده، سلام افغانستان میدیا موسسه‌سی (سلام‌وطندار رادیوسی) سونگی سیاسی اوزگریشلردن کیین، عیاللر برابریده زورهوانلیک وضعیتی نی تیکشیریش اوچون، ۲۷ ولایت‌ده بیر تیکشریش نی یولگه قویگن که اونده، ۳۲۶ عیال برابریده زورهوانلیک نینگ درجه‌سی، سببی، قنده‌ی‌لیگی تیکشیریلیب و تحلیل بولگن.
تیکشیرو نینگ تاریخی
اوتگن ایکی ییل جریانیده افغانستان ده عیاللر برابریده زورهوانلیک و اونینگ سببی خصوصیده، جدی بیر ایش صورت تاپمه‌گن و یالغیز رادیو آزادی ۱۴۰۱-ییل قوس آیی‌ده بیر گزارش ترقه‌تگن که اونگه کوره، ۱۴۰۱-ییل جریانیده، عیاللر برابریده ۴۵۰۰دن آرتیق زورهوانلیک صورت تاپگن.
رادیو آزادی ترقه‌تگن گزارشی‌ده، بیرلشگن ملت‌لر تشکیلاتی نینگ عیاللر بولیمی و عیال فعال‌لری نینگ آمارلری‌دن قوللنیلگن و عیال حقوقی فعال‌لری، ۱۴۰۱-ییل جریانیده افغانستان ده عیاللر گه قرشی ۴۵۰۰دن آرتیق واقعه نی ثبت قیلگنلر. شونینگدیک اوشبو گزارش‌ده کیلیشیچه، عیاللر برابریده زورهوانلیک کوپه‌یگن؛ بیراق اونینگ ثبت قیله‌دیگن بیر نهاد موجود ایمس.
رادیو آزادی نینگ ترقه‌تگن گزارشی، عمومی بیر گزارش بولیب و عینی پیتده، سته تیستیک جمعیت نی کورستمه‌سلیگی، اونینگ ضعیف نقطه‌سی دیر؛ لیکن بو بولیم‌ده عمل گه آشیریلگن سناقلی ایشلردن بیری بولگنی اوچون اعتبار گه ارزیدی.
مسئله نینگ اهمیتی و شونینگدیک عیاللر خصوصیده جدی نیازمند‌لیگی اوچون، سلام‌وطندار افغانستان ده عیاللر برابریده زورهوانلیک وضعیتی نی تیکشیریش مقصد، ۳۲۶ عیال نی سته تیستیک جمعیت صفتیده نظر گه آلیب، اولر نینگ اَیتگنلری نی نمونه‌وار شکلده تیکشیریش بیلن، افغانستان ده عیاللر برابریده زورهوانلیک وضعیتی نی تحلیل قیله آلسین. اوشبو تیکشیریش جریانیده، ۲۰۰ عیال حضوری شکلده، ۸۰ عیال توغری قونقیراغ و باشقه ۳۷ عیال ایسه اینترنت یولی آرقه‌لی انکیته شکلده جواب بیریب، سهم آلگنلر.
اصلی سوراق‌لر:
۱- اوشبو تیکشیرووده سته تیستیک جمعیت‌ده قنچه عیاللر زوره‌وانلیکمه دوچ بولگن؟
۲- عیاللر برابریده زورهوانلیک اورته گه کیلیشی اینگ اونملی سببی، نیمه‌لر دیر؟
۳- عیاللر تورلی‌خیل زورهوانلیک آره‌سیدن، کوپراق قیسی زوره‌وانلیککه دوچ بولگن؟
تیکشرو نینگ هدف‌لری:
۱- جمهوریت توزومی نینگ قولشی‌دن کیین، عیاللر گه نسبتاً زورهوانلیک حالتینی عمومی مقصد صفتیده تیکشیریش.
۲- زوره‌وانلیککه اوچره‌گن عیاللر سانی نی ارایه قیلیش.
۳- عیاللر برابریده زورهوانلیک اورته گه چیقه‌دیگن سبب‌لر و حالت‌لر نینگ تانیب آلیش.
۴- عیاللر برابریده بولگن زورهوانلیک تورلری نی تانیتیش.
تیکشرو وقتی:
اوشبو تیکشیرو، جاری ییل (۱۹-جون‌دن ۱۹-اگست)، ایکی آی جریانیده صورت تاپیب و قولگه کیلگن معلومات‌لر تحلیل و تیکشیریلگن.
تحلیل اصولی:
معلومات‌لر انکیته‌لر نینگ ترقه‌تیلیشی بیلن تیارلنیب و SPSS برنامه‌سیدن قوللنیلیش بیلن، تحلیل و تیکشیریلگن.
تیکشرو نینگ قیین‌چیلیک‌لری:
افغانستان ده اجتماعی بیر واقعه نی تیکشیریش اوچون تدقیقات ایشی نی انجام بیریش، بیر قطار قیین‌چیلیک‌لر بیلن روپهره بوله‌دی و بو قیین‌چیلیک‌لر تیکشیرو نینگ عنعنوی و یاپیق بیر جمعیت‌ده صورت تاپگنی حالده، کوپراق بوله‌دی. عیاللر برابریده زورهوانلیک، افغانستان ده اجتماعی و فرهنگی بستری بولگن واقعه‌لردن دیر و بعضا عیاللر هم جیم توریش بیلن زورهوانلیک نینگ دوام تاپیشی گه یاردم بیره‌دیلر. اوشبو تیکشیرو جریانیده روپهره بولگنیمیز قیین‌چیلیک‌لردن بیر آزی گه اشاره بولیشی ممکن:
۱- افغانستان نینگ عنعنوی جمعیتی‌ده عیاللر برابریده‌گی زوره‌وانلیک‌لر نینگ تیکشیریشی، اوزی بیر قورقینچ گه اوزگرگن بیر مسئله دیر و بو توغریده عیال‌لردن کمراغی صحبت قیله‌دی.
۲- تورلی‌خیل زورهوانلیک بیلن روپهره بولگن عیال‌لردن کوپینچه‌سی، اوشبو گزارش تیارلنیشی‌ده همکارلیککه حاضر ایمس ایدیلر. اولر اوزلری برابرید‌گی زورهوانلیک که جیم تورگن ایدیلر.
۳- اوشبو تیکشیرو خصوصیده یاردم بیرگن عیاللر، معلومات‌لر نی مدیریت بولگنی شکلده شریک قیلیش اوچون سعی و حرکت قیلیب و اجتماعی ایشانچ و روحیه یوقلیگی، اساسی قیین‌چلیک‌لر دیر.
۴- جمهوریت توزومی نینگ قولشی‌دن ایکی ییل‌دن کیین، معلومات ییتیشتیریش و تیکشیرو نهاد‌لر گه اهالی نینگ ایشانچی کمه‌یگن؛ انه شوو سبب، عیاللر کوپ قیین بیر شکلده، میدیالر و تدقیقات‌چیلر بیلن صحبت قیلیش گه حاضر بوله‌دیلر.
۵- عیاللر برابریده ایجاد بولگن سیاسی چیکلاو‌لر، عیاللر نی آغیر جیم توریشلری گه مجبور قیلیب و بو عیاللر گه نسبتاً زورهوانلیک نی کورسته‌دیگن معلومات‌لر نینگ یوقلیگی بیلن باغلیق دیر.
تیکشیرو نینگ اوزگرتیرووچیلری:
زورهوانلیک، سنت، مدنیت، افغانستان عیال‌لری و ایرکک‌سالارلیک.
گزارش خلاصه‌سی:
اوشبو تیکشیروده قولگه کیلگن معلومات‌لر اساسیده، بو تحقیقی گزارش تیارلنیشی پروسه‌سیده سهم آلگن ۳۲۶ ته عیال‌دن، ۷۷ فایزی زورهوانلیک بیلن روپهره ایکن و بو آره‌ده، عیاللر برابریده صورت تاپگن زوره‌وانلیک‌لردن کوپینچه‌سی، روحی زورهوانلیک و اوندن کیین، فیزیکی و جنسی زورهوانلیک ایکن دیر.
مذکور تیکشیروده مصاحبه قیلگنلر، یاش نقطه نظردن، تورلی یاش رده‌لریده انتخاب بولگن؛ بیراق عیال‌لردن کوپینچه‌سی نینگ یاشی ۱۸-۴۵ یاش آره‌سی تشکیل بیره‌دی. شونینگدیک عیاللر برابریده زورهوانلیک نینگ یخشی‌راق تعیین بولیشی اوچون، اوشبو تیکشیروده انتخاب بولگن سته‌تیستیک جمعیت نینگ بیلیم سطحی و تحصیلی، اوزگرتیرووچبلردن بیری صفتیده بولیب و مصاحبه بولگنلردن ۴۸ فایزی نی، لیسانس یا-ده لیسه دوره‌سی، طلبه و اوقووچی تشکیل بیره‌دی. اوشبو ساحه‌وی تیکشیرو مملکت نینگ ۲۷ ولایتی‌ده صورت تاپگن که، کابل شرکت قیلووچیلردن کوپینچه‌سی نی تشکیل بیرگنی اوچون باش‌ده قرار تاپگن.
۲۷ ولایت‌ده ۳۲۶ عیال بیلن آلینگن مصاحبه‌دن اوشبو تیکشیرو نینگ نهایی نتیجه‌سی گه کوره، عیال‌لردن ۷۷ فایزی زورهوانلیک بیلن روپهره دیر؛ بو آمار گه قره‌گنده عیاللر برابریده زورهوانلیک گرافی یوقاری کیتماقده. قولگه کیلگن معلومات‌لر اساسیده، اوشبو تیکشرو‌ده شرکت قیلگن ۳۲۶ عیال‌دن، ۲۳ فایزی حاضرگچه هیچ قنده‌ی زورهوانلیک بیلن روپهره بولمه‌گنی نی اَیتگن.
لیکن مصاحبه بولگنلر نینگ ایشانچی گه کوره، افغانستان ده عیاللر برابریده‌گی زورهوانلیک دوسیه‌لری نینگ حل قیلینیشی، موفقیت‌لی ایمس دیر.
عمومی گزارش:
سلام افغانستان میدیا موسسه‌سی (سلام‌وطندار رادیوسی) نینگ ۲۷ ولایت‌ده ۳۲۶ عیال بیلن بولگن مصاحبه‌لردن قولگه کیلگن معلومات اساسیده، اوشبو تیکشیرو سته‌تیستیک جمعیتی نینگ ۷۷ فایزی نی تشکیل بیرگن ۲۵۰ عیال، زورهوانلیک بیلن روپهره ایکن دیر. بیراق جواب بیرگنلر نینگ ۲۳ فایزی نی تشکیل بیرگن ۷۶ عیال، اوشبو تیکشیروده هیچ قنده‌ی زورهوانلیک نی تجربه قیلمه‌گنلری نی ایتگنلر.
اوشبو تیکشیروده شرکت قیلگنلر تورلی یاش‌لر رده‌سیده قرار تاپگن ایدیلر و اولردن کوپینچه‌سی ۱۸-۴۵ یاش آره‌سیده دیر.
مذکور تیکشیروده، شرکت قیلگنلر نینگ تحصیلی وضعیتی هم تیکشیریلگن که، جواب بیرگنلردن ۴۷ فایزی طلبه یا-ده لیسه اوقووچیلری ایکن.
اوشبو تشکیرو ۲۷ ولایت‌ده صورت تاپگن و کابل ۳۱ فایز شرکت قیلگنلر بیلن، اینگ کوپ شرکت قیلگن و بدخشان ۱.۶ فایز بیلن، اینگ آز شرکت قیلگنلری بار.
۲۷ ولایت‌ده ۳۲۶ عیال‌دن آلینگن جواب‌لر نینگ تیکشیریلیشی‌دن سلام افغانستان میدیا موسسه‌سی نینگ قولگه کیلتیرگن معلوماتی گه کوره ، ۷۷ فایز یا-ده ۲۵۰ ته عیال زورهوانلیک نی تجربه قیلگن. اوشبو معلومات‌لر اساسیده، مذکور عیال‌لردن ۵۴ فایزی (ایما و اشاره، تهدید، تعقیب و…) کبی روحی قیین‌چیلیک، ۱۴ فایزی (کلتک‌لش) فیزیکی زورهوانلیک و ۴ فایزی ایسه (تجاوز) جنسی زوره‌وانلیک‌لر بیلن روپهره بولگنلر.
قولگه کیلگن معلومات‌لر گه کوره، بو عیال‌لردن قطاری عینی پیتده، نیچه تور زورهوانلیک نی تجربه قیلگنلر؛ مذکور عیال‌لردن ۴ فایزی (جنسی، فزیکی و روحی) قیین‌چیلیک‌لر نی عینی پیتده تجربه قیلیب و ۲۴ فایزی ایسه فیزیکی و روحی قیین‌چیلیک‌لر نینگ تجربه قیلگنلریدن گپلشگنلر.
اوشبو تیکشیرو نتیجه‌سیگه قره گنده، تعلیم، ایش، عایله حمایتی، انتخاب حقی کبی دستلبکی ایرکین‌لیک‌دن محروم قالیش و سواد‌سیزلیک، قشاق‌لیک و جمعیت‌ده حاکم بولگن عنعنه‌لر کبی محیطی عامل‌لر، عیاللر برابریده‌گی زورهوانلیک عامل‌لریدن ایکن دیر.
مذکور تیکشیرو اساسیده قولگه کیلگن معلومات‌لر گه کوره، شرکت قیلگنلردن ۹ فایزی عایله تامانیدن حمایت بولمه‌گنی، ۴۵ فایزی ایش و تعلیم کبی دستلبکی حقلری گه قول تاپه آلمه‌سلیکلری و ۱۳ فایزی قشاق‌لیک و ایش‌سیزلیک سبب، زوره‌وانلیککه قرار تاپگنلر. اوشبو عیال‌لردن ۸ فایزی گه کوره، اوز اراده‌لری گه قرشی عمل نینگ انجام بیریش گه مجبور بولیب و ۷ فایزی ایسه انتخاب حقی گه ایگه ایمس دیر. ۱۱ فایز یوقاری‌ده‌گی برچه موردلر نی تصدیق‌لب، ۲ فایزی ایسه هیچ بیر مورد نی بیللی قیلمه‌گن و شونینگدیک ۳ فایزی ایسه عیاللر گه قرشی زورهوانلیک سبب رفتاری نی ذکر قیلگن.
اوشبو تیکشیروده جواب بیرگنلردن ۴۳ فایزی گه کوره، عادی اهالی تامانیدن زوره‌وانلیککه قرار تاپیب و ۱۶ فایزی ایسه عایله اعضاسی آرقه‌لی زورهوانلیک قرار تاپگن و ۹ فایزی آته اویی آرقه‌لی و ۱۰ فایزی ایسه تورموش اورتاغی آرقه‌لی زوره‌وانلیککه قرار تاپگن، ۹ فایزی حکومتی کوچلر آرقه‌لی و ۴ فایزی ایسه ایش محلی‌ده ایش بویروچیلری و ۷ فایزی ایسه باشقه اَیری موضوع‌لر سبب زوره‌وانلیککه قرار تاپگن.
انه شوو رقم، بو تیکشیروده زوره‌وانلیک‌دن زیان کورگن عیاللر، سواد‌سیزلیک و اهالی نینگ معلوماتی کم‌لیگی، ناتوغری عنعنه، نژاد‌پرستلیک، قشاق‌لیک و ایش‌سیزلیک و مخدره ماده گه چلینیش کبی سبب‌لر نی، فایز ترتیبیگه ۲۵، ۲۲، ۱۷، ۱۶، ۲ اوزلری گه قرشی زورهوانلیک سبب‌لری نی ایتگنلر.
بو تیکشیروده عیاللر گه قرشی زوره‌وانلیک‌لر یوز بیرگن ییر هم تیکشیریلگن. جواب بیرگنلر گه کوره، ۳۹ فایزی یول‌ده، ۲۸ فایزی اوی‌ده، ۱۶ فایزی تعلیمی ییرلرده، ۶ فایزی ایش ییری‌ده و ۹ فایزی ایسه هم اوشبو محل‌لردن برچه‌سیده زورهوانلیک بیلن روپهره بولگنلر.
اوشبو تیکشیروده عیاللر آره‌سیده زوره‌وانلیک‌دن کیین‌گی اقدام‌لر هم تیکشیریلگن. جواب بیرگنلردن ۶۷ فایزی گه کوره، زورهوانلیک حل بولیشی یا-ده تعقیب قیلینیشی خصوصیده هیچ اقدام قیلمهگنلر، ۳۱ فایزی گه کوره، اونینگ تعقیب قیلینیشی خصوصیده اقدام قیلگن.
جواب بیرگنلردن ۷۸ فایزی گه کوره، زورهوانلیک نینگ حل یا-ده تعقیب قیلیش پروسه‌سی نی عایله بیلن گپلش یولی آرقه‌لی، قریب ۳ فایزی گه کوره، عدلی نهاد‌لر آرقه‌لی و قریب ۱۹ فایزی گه کوره، اوشبو مسئله نی خوفسیزلیک یولی آرقه‌لی حل و تعقیب قیلگنلر.
شونینگدیک ۴۱ فایز گه کوره، قورقینچ سبب، اولر گه قرشی صورت تاپگن زوره‌وانلیک‌لر نینگ حل و تعقیب قیلینیشی اوچون، اقدام قیلیش نی ایستمه‌گنلر. ۲۴ فایز اهالی فکری، ۲۰ فایز یقین‌داشلر حمایتی بولمه‌گنی، ۱۴.۵ فایزی اوشبو مورد‌لردن برچه‌سی سبب، اوزلری گه قرشی صورت تاپگن زوره‌وانلیک‌لر حلی اوچون اقدام قیلمهگنلر.
اوشبو تیکشیروده زوره‌وانلیک‌دن زیان کورگن عیال‌لردن قریب ۷۲ فایزی گه کوره، عیاللر گه قرشی قضیه‌لر نینگ حل قیلینیش پروسه‌سی گه ایشانمه‌یدیلر؛ بیراق ۲۸ فایزی گه کوره، زورهوانلیک قضیه‌لری نی حل قیلینیش پروسه‌سی گه اقدام بولگنی‌دن کیین ایشانه‌دیلر.
تکلیف‌لر:
عیاللر برابریده زوره‌وانلیککه قرشی کوره‌ش اوچون، حکومت و بوتون یشاوچی بو توغریده هماهنگ ایشلب و اوشبو واقعه نینگ یوقالیشی خصوصیده عملی اقدام‌لر نینگ انجام بیریش گه اجتماعی مسئولیت‌لری بار.
بو توغریده انجام بیره آله‌دیگن اقدام‌لر، بونلردن عبارت دیر:
- تیکشیرودن قولگه کیلگن نتیجه و آمار گه قره‌گنده، عیاللر برابریده‌گی زوره‌وانلیککه سبب بوله‌دیگن فرهنگی و اجتماعی عامل‌لر نی اورته‌دن کیتگزیب و بو واقعه بیلن قرشی کوره‌ش اوچون بیللی بیر حل یول نی عمل گه آلینیشی، حکومت گه تکلیف بیریله‌دی.
- شونینگدیک سرپرست حکومت‌دن، جمعیت‌دن جنسیتی تبعیض نینگ یکونلنیشی اساسیده‌گی سوزی خصوصیده عملی آدیم‌لر نینگ آلینیشی ایسته‌لگن.
- عایله‌لر گه هم عایله اعضاسی آره‌سیده روحی بیردم‌لیک کوچلنتیریلیشی بیلن، عایله‌ده ایرکک‌سالارلیک فکری نینگ اصلاح‌لنیشی و قیزلر و اوغیل‌لر آره‌سیده یوقاری کوریش نینگ یکونلنیشی، عیاللر برابریده زورهوانلیک بستری نینگ کمه‌یشی گه یاردم بیره‌دی.
- سلام‌وطندار مملکت‌ده‌گی برچه میدیا و مدنی نهاد‌لردن تاثیر قیله‌دیگن یول‌لر و مدنیت سوزه‌تووچی صفتیده، عیاللر برابریده زوره‌وانلیک‌لر کمه‌یشی خصوصیده اوزون مدت‌لی ستره تیگیه‌لر بیلن، مسئولانه شکلده عمل قیلیش‌لری نی ایسته‌یدی.
- سلام افغانستان میدیا موسسه‌سی (سلام‌وطندار رادیوسی)، تدقیقات‌چیلر، تدقیقاتی نهاد و میدیالردن، بعضی وقت اجتماعی تدقیقات اینیقسه عیاللر خصوصیده اجرا قیلیب و اجتماعی قیین‌چیلیک‌لر (زورهوانلیک و اونینگ تورلری) ترقه‌تیش بیلن، اوشبو قیین‌چیلیک‌لر حلی اوچون تیگیشلی مسئوللر نینگ توجه‌سی نی جلب قیلسینلر.