در دوران تحول‌های سریع و پیچیده‌ای که در افغانستان شاهد استیم، نقش رسانه‌ها در اطلاع‌رسانی و تأثیرگذاری بر افکار عمومی اهمیت زیادی پیدا کرده است. در این گفت‌وگو به بررسی مسائل کلیدی مرتبط با رسانه‌ها و چالش‌هایی که در این مسیر برای حکومت و رسانه‌ها به وجود آمده خواهیم پرداخت. از دغدغه‌های آزادی رسانه‌ها، معیارهای حکومت برای رسانه‌های آزاد و بی‌طرف تا تأثیرات تصمیم‌های سیاسی بر رسانه‌ها. هدف این است که درک بهتری از وضعیت موجود پیدا کنیم و بدانیم وزارت اطلاعاتوفرهنگ چه برنامه‌هایی برای پاسخ به این مسائل دارد. مهمان این گفت‌وگو خبیب غفران، سخن‌گوی وزارت اطلاعاتوفرهنگ حکومت سرپرست است.
جدی‌ترین کارهای تان برای رسانه‌ها و روند اطلاع‌رسانی در جریان یک سال چه بوده؟
بهتر است که در نخست اطلاعات کلی در باره‌ی مسئولیت‌های وزارت اطلاعاتوفرهنگ ارائه کنم. این وزارت مسئولیت مدیریت عرصه‌ی رسانه، چه‌گونگی کار در حوزه‌ی فرهنگ، تاریخ و میراث کشور، ارائه‌ی خدمات به گردش‌گران بیرونی، و هم‌چنین مسئولیت‌های مرتبط با جوانان را بر عهده دارد. از جمله برنامه‌هایی که در این بخش دنبال می‌شود فکری‌سازی، ارتقای ظرفیت، حل مشکلات اقتصادی جوانان و هدایت آنان به مسیرهایی است که در نهایت به رفاه و پیش‌رفت کشور منجر شود.
کارهای جدی این وزارت در حوزه‌ی رسانه چه بوده است؟
مدیریت رسانه به برنامه‌ریزی دقیق نیاز دارد. وزارت اطلاعاتوفرهنگ در یک سال گذشته تلاش کرده تا رسانه‌های آزاد را در چارچوب اصول اسلامی، معیارهای حرفه‌ای خبرنگاری و فرهنگ اصیل افغانی حمایت کند. مهم‌ترین اقدام‌ها شامل تسهیل دست‌رسی به اطلاعات، پشتیبانی از رسانه‌ها در شرایط اقتصادی دشوار و ایجاد هم‌آهنگی میان رسانه‌ها و نهادهای حکومتی بوده است. تلاش شده است تا با برگزاری نشست‌های مشترک میان سخن‌گویان اداره‌ها و خبرنگاران، مشکلات مربوط به اطلاعات حل شود. افزون بر این، شماری از رسانه‌ها به دلیل مشکلات اقتصادی با خطر تعطیلی روبه‌رو بودند که وزارت اطلاعاتوفرهنگ، در حد توان، برای مدیریت این وضعیت و کمک به ادامه‌یفعالیت آن‌ها اقدام کرده است. هم‌چنین، رسانه‌ها تشویق شده اند که در راستای اطلاع‌رسانی، فرهنگ‌سازی و تقویت هویت ملی نقش مثبت داشته باشند.
امارت اسلامی از رسانه‌های آزاد چه تعریف و برداشتی دارد؟
امارت اسلامی و وزارت اطلاعاتوفرهنگ، رسانه‌های آزاد را رسانه‌ای می‌دانند که بی‌طرفانه واقعیت‌ها را منعکس کند و از تفرقه، نفاق، بدبینی و آشوب پیش‌گیری کنند. نشرات آن باید در چارچوب اصول و شریعت اسلامی و مطابق با فرهنگ اصیل افغانستان باشد.
وزارت اطلاعاتوفرهنگ از طریق نشست‌های منظم در مرکز و ولایت‌ها سیاست‌های رسانه‌ای را با رسانه‌ها در میان گذاشته و حمایت‌های لازم را در حوزه‌های حقوقی، امنیتی و دست‌رسی به اطلاعات ارائه می‌کند. هر رسانه‌ای که در این چارچوب فعالیت کند به عنوان رسانه‌ی آزاد شناخته شده و مورد حمایت امارت اسلامی قرار خواهد گرفت.
مرز میان رسانه‌های حکومتی و رسانه‌های آزاد چیست؟
بسیاری از رسانه‌ها زمانی که با این چارچوب‌ها روبه‌رو می‌شوند، آن را محدودیت تلقی می‌کنند؛ اما در واقع، این محدودیت نیست؛ بل که یک اصل در هر نظام حکومتی است. همان گونه که یک پدر در خانه وظیفه دارد تا بر اساس شرایط خانواده برای فرزندان خود روش‌های مناسب تربیتی را تعیین کند، هر حکومت نیز مسئولیت دارد چارچوب‌هایی را برای رسانه‌ها مشخص کند.
امارت اسلامی مانند هر نظام دیگری در دنیا وظیفه دارد که وضعیت کشور را درک کرده و در هر بخش از جمله رسانه‌ها قوانین و چارچوب‌هایی را تعیین کند. پیش‌تر اشاره کردم که افغانستان در یک وضعیت استثنایی قرار دارد و وضعیتی که در آن ده‌ها طرز تفکر متفاوت وجود دارد. اگر ما تمام مسائل را کاملاً آزاد بگذاریم، جامعه با سردرگمی روبه‌رو خواهد شد؛ زیرا افراد با دیدگاه‌های متضاد راه‌های متفاوتی را دنبال خواهند کرد؛ اما وقتی نظام وارد عمل می‌شود، تلاش می‌کند تا منافع ملی را در نظر بگیرد و چارچوبی تعیین کند که کشور را به سوی ثبات سوق دهد.
در حوزه‌ی رسانه، امارت اسلامی نقش راهنما را ایفا می‌کند، نه محدودکننده را. ما به این باوریم که رسانه‌ها باید نقش خود را در ایجاد وحدت میان مردم ایفا کنند و افکار نادرستی را که در طول سال‌ها، تحت تأثیر استعمارگران شکل گرفته، اصلاح کنند. مردم ما سال‌ها جنگ، خونریزی و درد را تجربه کرده اند. رسانه‌ها وظیفه دارند که با ارائه محتوای مثبت، علمی و سازنده، امید را به جامعه بازگردانند و در راستای پیش‌رفت فکری ملت تلاش کنند.
دیدگاه حکومت سرپرست در باره‌ی اهمیت رسانه‌های آزاد چیست؟
اهمیت رسانه‌ها به هیچ کشوری پوشیده نیست، به ویژه برای امارت اسلامی افغانستان. اگر بخواهیم فضای فکری عموم را تغییر دهیم، بهترین ابزار ما رسانه است. رسانه‌ها از طریق اطلاع‌رسانی، برگزاری برنامه‌های علمی و تحلیل مسائل، می‌توانند افکار عمومی را از جهت منفی به مثبت سوق دهند.
وقتی رسانه‌ها به درستی نقش خود را ایفا کنند، آن‌ها به ارزش‌مندترین نهاد برای نظام، ملت و تمامی اقشار جامعه تبدیل می‌شوند. وزارت اطلاعاتوفرهنگ کاملاً به این مسئله واقف است و به همین دلیل، تلاش کرده تا رسانه‌های فعال را حمایت کند، البته در چارچوب مشخص‌شده. همان طور که قبلاً اشاره کردم این چارچوب نه محدودیت است و نه فشار؛ بل که راهنمایی است؛ مشابه قوانین راهنمایی و رانندگی که باعث نظم در جاده‌ها می‌شود. رسانه‌ها اگر کاملاً بدون چارچوب فعالیت کنند، ممکن است به ابزاری برای ترویج افکار منفی تبدیل شوند. فعالان رسانه‌ای خود به خوبی آگاه اند که سوءاستفاده از رسانه تا چه اندازه می‌تواند به جامعه آسیب بزند. بنابر این، برای حفظ منافع ملی، رسانه‌ها باید بر اساس اصول مشخصی فعالیت کنند.
حضور زنان در رسانه‌ها تا چه حد گسترده است؟ آیا فکر نمی‌کنید که این سیاست‌ها نیاز به بازبینی دارند؟ یا این‌که هنوز سیاست روشنی در این باره وجود ندارد؟
سیاست امارت اسلامی در این زمینه روشن است. نه تنها در حوزه‌ی رسانه؛ بل که در تمام عرصه‌ها، نظام اسلامی و اصول شریعت تلاش دارد که از مسائلی که می‌تواند چارچوب‌های دینی و فرهنگی را خدشه‌دار کند، جلوگیری شود. یکی از این موردها، مسئله‌ی اختلاط بیش از حد میان زنان و مردان در محیط‌های کاری است. سیاست ما این است که زنان بتوانند در یک فضای آرام، راحت و متناسب با ارزش‌های دینی و فرهنگی فعالیت کنند. امروز زنان در حوزه‌ی رسانه حضور دارند و مشغول فعالیت استند؛ اما تلاش بر این است باشد که ملاحظه‌های شرعی و فرهنگی رعایت شوند. هدف این نیست که زنان از فعالیت در رسانه‌ها کنار گذاشته شوند؛ بل که تأکید بر این است که محیط کاری آن‌ها مناسب و مطابق با ارزش‌های اسلامی باشد.
در گذشته این ذهنیت نادرست وجود داشت که زنان باید دقیقاً در همان جایگاه و نقش‌هایی فعالیت کنند که مردان حضور دارند؛ اما واقعیت این است که بر اساس ساختار اجتماعی، فرهنگی و دینی ما، باید شماری از مسئولیت‌ها تفکیک شوند. این به معنای حذف زنان از عرصه‌ی رسانه نیست؛ بل که به این معناست که آن‌ها در چارچوب مناسب و با رعایت اصول اسلامی فعالیت کنند. هیچ محدودیتی برای فعالیت زنان وجود ندارد؛ اما سیاست کلی امارت اسلامی این است که فعالیت آن‌ها در چارچوب اصول و ارزش‌هایی باشد که جامعه ما آن را می‌پذیرد. از حضور زنان در رسانه‌ها حمایت می‌کنیم مشروط بر این‌که این فعالیت‌ها با ارزش‌های اسلامی و فرهنگی کشور هم‌خوانی داشته باشد.
مداخله‌ی اداره‌های غیرمرتبط به کار رسانه‌ها چه اندازه روند اطلاع‌رسانی را متأثر کرده است؟
گاهی لازم است که در مورد محتوای نشرات و پخش برنامه‌ها دقت بیش‌تری شود. هنگامی که یک رسانه با محتوایی روبه‌رو می‌شود که ممکن است در تضاد با ارزش‌های اسلامی باشد، وزارت اطلاعاتوفرهنگ مطابق با سیاست‌های خود عمل می‌کند؛ اما وزارت امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر نیز، بر اساس مسئولیت‌های خود، رسانه‌ها را متوجه می‌کند که در محتوای خود معروف‌ها را رعایت کنند و از نشر منکرها بپرهیزند. بخش‌های امنیتی نیز نقش مهمی در هم‌آهنگی با رسانه‌ها دارند به ویژه در شرایط استثنائی افغانستان. زمانی که یک خبرنگار قصد دارد از یک مکان گزارش تهیه کند، نیاز به هم‌آهنگی با مسئولان امنیتی دارد تا هم امنیت خود را حفظ کند و هم در روند تهیه‌ی گزارش با مشکل روبه‌رو نشود. وزارت اطلاعاتوفرهنگ در این راستا با نهادهای امنیتی هم‌آهنگ است و کارت‌های مخصوص خبرنگاری را صادر می‌کند که نشان‌دهنده‌ی مجوز رسمی فعالیت رسانه‌ای است. در برخی موردها رسانه‌ها مرتکب تخطی می‌شوند که نیاز به بررسی دارد. نهادهای اطلاعاتی و امنیتی باید روند کار رسانه‌ها را ارزیابی کنند تا مشخص شود که آیا محتوای منتشرشده مطابق با سیاست‌های تعیین‌شده است یا خیر. وزارت اطلاعاتوفرهنگ، به عنوان نهاد اصلی مسئولیت بررسی این موردها را دارد و تصمیم‌گیری نهایی را انجام می‌دهد؛ اما در موردهایی که تخطی رسانه‌ای ابعاد امنیتی پیدا کند و تهدیدی برای نظام تلقی شود، ممکن است پرونده به نهادهای عدلی و قضایی فرستاده شود.
ما در چارچوب قوانین رسانه‌ای، روند مشخصی برای رسیدگی به تخطی‌ها داریم. در مرحله‌ی نخست، توصیه داده می‌شود. در مرحله‌ی دوم، اخطار رسمی صادر می‌شود. در مرحله‌ی سوم، پرونده به کمیسیون تخطی‌های رسانه‌ای فرستاده می‌شود. اگر پس از سپری‌کردن این مرحله‌ها مشکل باقی بماند، ممکن است اقدام‌های امنیتی لازم انجام شود.
فکر نمی‌کنید حکومت در گفتمان‌سازی و نبرد روایت‌ها پس از آگست ۲۰۲۱ شکست خورده است؟
بهتر است این موضوع را مقایسه نکنیم. امارت اسلامی پیش از پیروزی تنها بر یک بخش مشخص تمرکز داشت و آن، مسائل نظامی بود. مردم افغانستان همیشه درگیر بحران‌ها و جنگ‌ها بوده اند و هر جایی که درگیری و چالش وجود داشته باشد، به گونه‌ی طبیعی توجه مردم را به خود جلب می‌کند. در آن زمان، امارت اسلامی به عنوان یک نیروی چالش‌برانگیز در برابر حکومت پیشین شناخته می‌شد و تمام رسانه‌های داخلی و بیرونی خبرهای مربوط به آن را در صدر گزارش‌های خود قرار می‌دادند. از سوی دیگر، حضور امریکا در افغانستان و تلاش آن برای توجیه اشغال این کشور نیز باعث می‌شد که رسانه‌های جهانی بر امارت اسلامی تمرکز بیش‌تری داشته باشند. در نتیجه، کمیسیون فرهنگی امارت اسلامی نیز در آن دوران بسیار فعال و تأثیرگذار بود.
امارت اسلامی در بخش اطلاع‌رسانی تلاش‌های زیادی کرده است؛ اما قبول دارم که باید تلاش‌های بیش‌تری برای بهبود اطلاع‌رسانی انجام شود. هدف ما این است که رسانه‌ها ذهنیتی را در جامعه ایجاد کنند که به جای تمرکز بر مسائل منفی، دست‌آوردها و پیشرفت‌های کشور را برجسته کنند. این موضوع اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا امارت اسلامی اکنون تبدیل به یک حکومت رسمی شده است و باید مانند یک دولت مسئول و پاسخ‌گو عمل کند.
چرا برنامه‌های سیاسی متوقف شده اند؟ این تصمیم تا چه زمان ادامه خواهد داشت؟
هدف وزارت اطلاعاتوفرهنگ، مدیریت و نظم‌بخشی به فضای رسانه‌ای است. یکی از دلیل‌های نابسامانی‌های گذشته این بود که ما در حوزه‌هایی که به چارچوب‌های مشخص نیاز دارند، دچار بی‌برنامه‌گی بودیم به ویژه در موضوع‌های سیاسی. نبود یک سازوکار مشخص باعث شد که رسانه‌ها بدون داشتن چارچوب معین به تحلیل و بررسی بپردازند. در چنین فضایی، برخی تحلیل‌گران بدون داشتن تخصص لازم در هر موضوعی اظهارنظر می‌کردند. این آشفتگی در تحلیل‌ها باعث می‌شد که به جای ایجاد آگاهی، نوعی سردرگمی در جامعه شکل بگیرد. ما پس از بررسی‌های گسترده دریافتیم که نتیجه‌ی منفی چنین برنامه‌ها بیشتر از تأثیرهای مثبت آن است. به همین دلیل، تصمیم گرفته شد که تا زمان تدوین یک سازوکار مشخص و ایجاد یک چارچوب حرفه‌ای، این نوع برنامه‌ها متوقف شوند. هدف ما این است که برنامه‌هایی طراحی شوند که خروجی آن‌ها برای مردم مفید و سازنده باشد نه این که باعث گم‌راهی، تشویش اذهان عمومی یا ایجاد بی‌نظمی در افکار شوند.
این سازوکاری که شما می‌گوید چیست؟ آیا تعیین سوژه و مهمان برای برنامه‌های سیاسی نوعی دخالت در فعالیت رسانه‌ها نیست؟
اگر مطابق به اصول که اشاره کردم هر برنامه طرح‌ریزی شود، حکومت در آن مداخله نمی‌کند. نابسامانی‌ها و وضعیت استثنایی کشور طوری است که نظام باید براساس منافع مردم در آن مداخله کند. هر فردی که در رسانه‌ها حضور پیدا می‌کند، اگر هدفش بیان مشکلات ملت، ارائه‌ی انتقاد سازنده و پیشنهاد راه‌حل باشد، هیچ مانعی برای او وجود ندارد و هیچ سانسوری در کار نخواهد بود. افرادی که در رسانه‌ها غیرمسئولانه صحبت می‌کنند، پس مسئولیت وزارت اطلاعاتوفرهنگ است که در این زمینه مداخله کرده و راه‌کاری ارائه کند.
وزارت اطلاعاتوفرهنگ در بخش فرهنگ چه کارهای انجام داده است؟
در بخش تیاتر و هنرها، تلاش شده تا این عرصه‌ها زنده نگه داشته شود. ما شاهد اجرای برنامه‌های تیاتر بوده‌ایم که پیام‌های مثبت و آموزنده‌ای را به جامعه منتقل کرده است. این نمایش‌ها ضمن بازتاب دردهای گذشته به عنوان درس عبرتی برای آینده عمل کرده و در قالب تیاتر راه‌کارها و مشورت‌هایی را به مردم ارائه داده است. اخیراً نمایش‌گاه هنری بزرگی در ریاست هنرستان وزارت اطلاعاتوفرهنگ برگزار شد که در آن بیش از ۲۰۰ اثر هنری ارزش‌مند به نمایش گذاشته شد.
وزارت اطلاعاتوفرهنگ از ابتدای فعالیت خود، توجه ویژه‌ای به حفظ و بازسازی آثار تاریخی کشور داشته است. زیرا زیربناها در حکومت پیشین، آسیب دیده بود، در این بخش نیز با چالش‌های روبه‌رو شدیم. نیاز است که سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی با وزارت اطلاعاتوفرهنگ همکاری کنند. وزارت اطلاعاتوفرهنگ برنامه پنج‌ساله‌ا‌ی که دارد در آن برنامه‌ریزی کرده که باسازی کدام آبده‌ی تاریخی باید در اولویت کار قرار گیرد که در سه سال گذشته ما ۳۳ اثر تاریخی را باسازی کردیم و باقی اثرها در دو سال آینده در برنامه داریم.
کمیسیون ارزیابی کتاب تحت نظارت وزارت اطلاعاتوفرهنگ فعالیت می‌کند و اخیراً برخی کتاب‌ها را از دست‌رس خارج کرده است. معیارهای شما در بررسی و ارزیابی کتاب‌ها چیست؟
در کمیسیون ارزیابی کتاب‌ها افراد متخصص از هر حوزه وجود دارد. این کمیسیون کتاب‌ها در هر عرصه چه سیاسی، فکر، فرهنگ، عقیده یا هر بخش دیگر باشد، آن‌ها را بررسی می‌کند. کتاب‌های که در مخالفت با فکر، باور و فرهنگ مردم نوشته شود از آن جلوگیری شود. عنوان کتاب‌ها مطرح نیست، کمیسیون محتوای کتاب را بررسی می‌کند.
در کل تلاش این است که از کتاب‌های که خلاف منافع ملی، عقیده‌ی مردم افغانستان، کتاب‌های اختلاف برانگیز باشد یا مغرضانه نوشته شده باشند از نشر آن جلوگیری شود. این کتاب‌ها بدیل‌سازی می‌شود. وزارت نیز هزاران جلد کتاب را با مصرف خودش چاپ کرده است.
برنامه‌های جدید تان برای رسانه‌ها در سال پیش‌رو چیست؟
باواضح‌شدن نیازهای جامعه، وزارت اطلاعاتوفرهنگ تصمیم می‌گیرد که کدام راه‌کار در اولویت قرار گیرد. این وزارت تصمیم دارد که رسانه‌ها را تخصصی کند که این تخصصی‌سازی در بخش برنامه‌های اقتصادی، تجاری، علمی، فرهنگی و اجتماعی صورت گیرد. یعنی تلاش داریم که رسانه‌ها در هر بخشی که کار می‌کند باید به بهترین شکل انجام شود نه این‌که به شکل کلیشه‌ای و ابتدایی موضوع‌ها تحلیل و بررسی کند. برنامه‌ها در هر بخشی که است باید جنبه‌ی علمی و مثبت داشته باشد تا مردم از آن مستفید شوند.
