هم‌زمان با روز جهانی زبان مادری، گویندگان شماری از زبان‌های بومی در ولایت‌های مختلف، می‌گویند که فراهم‌نبودن زمینه‌ی آموزش به زبان مادری شان، آنان را با دشواری‌های زیادی روبه‌رو کرده است. نادیه، دانش‌آموز در یکی از مکتب‌ها در نیمروز، می‌گوید که زبان مادریاش بلوچی است و با زبان دری آشنایی ندارد؛ چیزی که سبب شده از درسی که سر صنف آموزشی ارائه می‌شود، چیزی نفهمد. او می‌افزاید: «در ولسوالی‌های نیمروز، وقتی استاد درس می‌دهد و فردا کارخانگی را می‌طلبد، شاگرد می‌گوید که من هیچ نفهمیدم؛ چون همه به زبان دری بود و استاد مجبور است درس را به دو زبان تشریح کند.»
با این که آخرین قانون اساسی افغانستان –مصوبه‌ی ۱۳۸۲-، همه زبان‌های رایج در کشور را به رسمیت شناخته بود و پس از پارسی و پشتو، زبانی که بیش‌ترین گوینده در محل را داشت، به عنوان زبان سوم رسمی انتخاب کرده بود که در این دوره، برای پاس‌داری و رشد زبان‌های بومی هیچ تلاشی انجام نشد. بیش‌تر کارکرد رژیم جمهوری، به نشر چند برنامه به زبان‌های اوزبیکی و پشه‌ای در تلویزیون ملی خلاصه می‌شد.
در حالی که تنوع زبان‌ها به تنوع فرهنگی این جغرافیا کمک کرده؛ اما برای پاس‌بانی و رشد زبان‌های بومی افغانستان، تلاشی که باید، به کار بسته نشده و شماری از زبان‌ها از دایره‌ی گفتار شهروندان بیرون شده است. بر اساس داده‌های وزارت اطلاعات و فرهنگ، زبان‌های ترکی و مغولی در افغانستان به گونه‌ی کامل در کشور نابود شده و دیگر گوینده‌ای ندارد و زبان‌های پامیری، واخانی و اویغوری با خطر نابودی روبه‌رو اند.
سلام‌وطندار فارسی را در فیسبوک دنبال کنید
پژوهش‌گران حوزه‌ی زبان، بر این باور اند که زبان‌های مادری، در ماندگاری ارزش‌ها و ادامه‌ی حیات معنوی قوم‌ها، اثرگذار است. ضیا شیرانی، استاد دانش‌گاه، می‌گوید که زبان مادری بر شکل‌گیری شخصیت و کیفیت آموزش افراد جامعه تأثیر مستقیم دارد. از این رو، هر فرد باید به زبان مادری خود آموزش ببیند؛ زیرا آن چه فرد به زبان مادری خود می‌آموزد، یادگیری آن به زبان‌های دیگر دشوار است. او می‌افزاید: «امروز، زبان تنها وسیله‌ی افهام و تفهیم نیست؛ بل هویت و فرهنگ یک قوم است که سبب ماندگاری آن می‌شود. در هنگامی که زبان یک قوم از بین می‌رود یا از او گرفته می‌شود، در حقیقت فرهنگ و تاریخ آن قوم از او گرفته می‌شود. اگر این ارزش‌ها از او گرفته شود، آن قوم تنها به لحاظ فیزیکی زنده است.»
همین گونه، یحیا همای، استاد دانش‌گاه، می‌گوید که بی‌علاقگی و متعهد‌نبودن دولت‌ها به زبان‌های بومی، دلیل اصلی نابودی این زبان‌ها است. به باور این استاد دانش‌گاه، یگانه راه برای احیای زبان‌های بومی و غنایی زبان‌های موجود، اجرایی‌کردن برنامه‌های سازنده و گنجانیدن زبان‌های بومی در نصاب آموزشی مکتب‌ها و ایجاد دانش‌کده‌های تحصیلی است. او می‌گوید: «حتا اگر یک فرد هم به یک زبان صحبت می‌کند، این حق او است که به زبان مادریاش آموزش ببیند. این موضوع نباید مطرح باشد که این زبان چه اندازه گوینده دارد یا حوزه‌ی تکلم آن به چه اندازه وسیع است. باید زمینه‌ی آموزش بی‌قیدوشرط به گویندگان آن در دوره‌های ابتدائیه و فراتر از آن فراهم شود.»
احمد، باشنده‌ی فاریاب، می‌گوید که نبود مواد آموزشی به زبان مادریاش و محدودشدن فضا برای حرف‌زدن به آن زبان، به او ناراحت‌کننده است. او که هنوز دانش‌آموز است، می‌گوید که وزارت معارف باید زمینه‌ی آموزش به زبان مادری را به او و دیگر باشندگان این ولایت فراهم کند.
احمد می‌افزاید: «حکومت کنونی به زبان‌های مادری که در افغانستان تکلم می‌شود کتاب درسی چاپ کند؛ چون کودکان ما باید در زمینه‌ی آموزشی به زبان مادری خود تسلط داشته باشند. تعداد کتاب‌ها هم باید زیاد باشد تا مردم به زبان مادری شان درس بخوانند.»
سلام‌وطندار فارسی را در تویتر دنبال کنید
در همین حال، مسئولان اکادمی علوم افغانستان، می‌گویند که بخش زبان و ادبیات این نهاد با آماده‌کردن الفبا برای بسیاری از زبان‌ها و چاپ‌کردن آثار به آن زبان، برای تقویت و پیش‌رفت زبان‌های موجود در کشور تلاش کرده است. رفیع‌الله نیازی، دبیر علمی اکادمی علوم افغانستان، می‌گوید: «با توجه به امکاناتی که در اختیار این نهاد است، سال گذشته در بخش زبان گوهری الفبا آماده شده است. اکنون برای زبان‌های نورستانی، پشه‌ای، ترکمنی، گوهری، اوزبیکی و بلوچی کار جریان دارد تا فولکلور این زبان‌ها را اگر به نثر باشد یا به طور نثر گردآوری و ثبت کنیم.»
گفتنی است که بر اساس آمار اکادمی علوم افغانستان، اکنون نزدیک به ۳۰ زبان بومی در کشور وجود دارد که شهروندان در ولایت‌های مختلف با آن حرف می‌زنند.
۲۱ فبروری، به هدف کمک به تنوع زبانی و فرهنگی، از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، در ۱۹۹۹ به عنوان روز جهانی زبان مادری نام‌گذاری شده است.