در پی تنشهای پسین میان ایران و اسرائیل، اخراج اجباری مهاجران افغان از ایران شدت یافته است و در این میان، زنان و کودکان قربانیان این روند شده اند. در گفتوگویی که سلاموطندار با ۲۰ زن بازگشته از ایران انجام داده است، ۱۴ تن آنان از تجربههای خشونتآمیز در مسیر اخراج روایت داشته اند.
تمام این زنان، گفته که با تبعیض، غصب پول نقد و اخاذی روبهرو بوده اند. از میان زنان گفتوگوشده با ۱۰ تن روز سهشنبه در گذرگاه مرزی اسلامقلعه حین ورود گفتوگو شده و با ۱۰ تن دیگر در اردوگاههای شهروندان بازگشته از ایران و پاکستان در کابل گفتوگو شده است.
رؤیای ۲۱ساله که دارای برگهی سرشماری بود، میگوید: «امروز تازه به مرز رسیدم؛ در مسیر راه با مشکلات زیادی روبهرو شدم؛ بیاحترامی میکردند؛ پول زیاد میگرفتند؛ داروندار ما را از ما گرفتند؛ صاحب خانهی ما پول نداد.»
برگهی سرشماری، یک مدرک شناسایی موقت است که از سوی دولت ایران برای شهروندان خارجی به ویژه مهاجران افغان صادر شده بود. با این حال، بر بنیاد اعلام مقامهای ایرانی، شهروندان افغانستان به دلیلهایی چون ورود و اقامت غیرقانونی، اتمام اعتبار برگههای سرشماری و ملاحظات اقتصادی و امنیتی، از این کشور اخراج میشوند.
بانو موسوی، یکی دیگر از زنان اخراجشده از ایران، از لتوکوبشدن فرزندانش در روز عاشورا در یکی از تکیهخانههای ایران روایت دارد و میگوید که پلیس و مردم عادی ایران همه به جان مردم افغانستان افتیده اند و ما را «تروریست» خطاب میکنند.
سلاموطندار را در اکس دنبال کنید
او، میافزاید: «مستقیم به اردوگاه آمدیم؛ زمانی که به سرویسهای خود دولت ایران نشستیم، به ما میگفتند تروریستها پردهها را کش کنید! چرا به ما این طور میگفتند؟ من یک خانم شیعه هستم، حتا در تکیهخانهها هم با ما رفتار ناپسند داشتند و هم این که در روز عاشورا دست فرزندانم را در تکیهخانه گرفتند و با مشت و لگد بیرون شان کردند و میگفتند از کشور ما بیرون شوید افغانهای تروریست.»
یکی از زنان بازگشتی باردار و دو تن دیگر، گفته اند که اعضای باردار خانوادهی شان نیز در هنگام اخراج حضور داشته اند. به گفتهی آنان، یکی از زنان باردار در حالت کمبود اکسیژن و وصل به دستگاه تنفس، با وجود وضعیت بحرانی در حالی از ایران اخراج شده که از آنان پولستانی نیز شده است. نازنین، زنی باردار، میگوید: «دو مریض باردار با خود داشتیم که یکی شان به آکسیجن/اکسیژن وصل بود و اردوگاه ما را تحویل نگرفت و ما مجبور شدیم موتر دربست کنیم؛ ۱۶ میلیون تومان موتر از ما گرفت و سر مرز که رسیدیم، از هر نفر یک میلیون تومان از ما شهرداری گرفت.»
رفتار نامناسب و خشونتآمیز، یکی از چالشهای جدی اخراجشدگان است؛ در حالی که گرمای شدید، ازدحام در مرز، قرارگرفتن زیر آفتاب سوزان و کمبود آب، بخش دیگری از رنجهایی است که این افراد تجربه کرده اند. به نقل از یکی از رسانههای ایرانی، در یکی از روزها شمار اخراجشدگان تنها در یک روز به ۲۹ هزار تن رسید.
باقر رضوی ۶۰ساله، یک تن از شهروندان افغانستان، در ۹ سرطان به دلیل کار اجباری، تشنگی و گرما در اردوگاه زابل ایران جان باخت. همچنین، در ۱۳ سرطان در نقطهی مرزی اسلامقلعه، یک زن باردار در هنگام اخراج اجباری از ایران، دختری به دنیا آورد.
با این حال، نوراحمد خالدی، کارشناس حقوق بشر، اخراج مهاجران افغان را یک تراژدی میداند و میگوید که مهاجران بار دوش جامعهی ایران نبوده است. «اخراج پناهجویان افغان یک تراژدی است. مردمی که در آن جا کار کردند، عرق ریختند، به زحمت خود زندگی کردند، به کمک دولت ایران نبود. در کارهایی مشغول بودند که به جامعهی ایران نیاز بود. متأسفانه دولت ایران با سوءاستفاده، نارساییهای خود را به دوش مردم افغانستان میانداختند.»
با این حال، یافتههای سلاموطندار نشان میدهد که در زمان ورود به کشور برای هر خانواده، ۱۰ هزار افغانی پول نقد، پوشاک، بستههای غذایی به شمول شیر خشک به کودکان و لوازم بهداشتی به زنان و کودکان فراهم شده است. هرچند وضعیت در اردوگاههای مهاجران در کابل به دلیل گرما و آلودگی محیطی دشوار است.
با این همه، نورآقا شعیب، کارشناس مسائل حقوقی، اخراج اجباری مهاجران را نتیجهی نبود تعامل رسمی میان دولت افغانستان و ایران میداند. «ما ایران را هم ملامت نمیکنیم؛ در حال جنگ، در این شرایط قواعد عمومی قابل تطبیق نمیباشد. باید از سوی دولت افغانستان با وزارت امور خارجهی ایران و افغانستان کمیته تشکیل شود و یک نشست برگزار کنند و یک نماینده از سازمان ملل متحد باشد. یواناچسیآر باید بودجه برایش اختصاص داده شود؛ باید در مورد راه حل صحبت شود.»
اما سلیم پیگیر، آگاه مسائل سیاسی، رفتار ایران با مهاجران افغان به ویژه زنان را «مستبدانه» میداند و میگوید که با درک تحولات پسین سیاسی در افغانستان، برخی از پناهندگان به دلیلهای امنیتی به ایران پنا برده بودند. «ارگانهای بینالمللی معمولاً در امور داخلی کشورها مداخله نمیکنند؛ اما این امکان وجود دارد که در سطح حمایت از حقوق زنان، به شکایتها رسیدگی کرده و اقدامات لازم را انجام دهند. در چنین شرایطی، اخراج این زنان غیرعادلانه است و آنان حق دارند شکایت کنند. نهادهای بینالمللی نیز مکلف اند به مشکلات و حقوق این زنان رسیدگی کنند.»
نظر نظری، کارشناس امور پناهندگی، میگوید که وضعیت روانی مهاجران به ویژه زنان و کودکان، نگرانکننده است. او، تأکید میکند که کمکهای نهادهای خیریه کافی نیست و بدون حمایتهای دوامدار جهانی، چالشهای مهاجران حل نخواهد شد. «حمایت از مهاجرین، یک ضرورت اخلاقی و حقوق بشری و حیاتی است که جامعهی بینالمللی باید در این راستا گامهای جدی و قوی بردارد. بدون کمکها و حمایتهای جهانی، متأسفانه این وضعیت غیرقابل جبران است.»
به باور کمیتهی حقوق بشر سازمان ملل متحد، زنان افغان که به صورت اجباری از ایران اخراج شده، بیشترین آسیب را متحمل شده اند؛ زیرا در شرایطی قرار دارند که نه امکان بازگشت امن به افغانستان را دارند و نه از هیچ گونه پشتیبانی حقوقی یا روانی پایدار برخوردار اند. «عمق فاجعهای که گریبان زنان بازگرداندهشده از ایران را گرفته، بسیار زیاد و قابل توجه است و نیازمند برنامههایی جامع میباشد.»
در همین حال، مسئولان در جمعیت هلالاحمر افغانی، میگویند که در میان اخراجشدگان شماری به سوءتغذیه روبهرو اند و برخی هم به بیماریهای دیگر مبتلا شده اند. به گفتهی آنها، به دلیل ناآشنایی و بیروبار روزانه میان ۵۰ تا ۱۰۰ تن در میان اخراجشدگان ناپدید میشوند که این نهاد آنان را ردیابی و به خانوادههای شان وصل میکند.
عزیزاحمد متین، مدیر نشرات حوزهی غرب جمعیت هلالاحمر افغانی، میگوید: «روزانه حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ مراجعین داریم در قسمت معاینه، تجویز دوا/دارو، تزریقات و پانسمان. در قسمت تعلیمات صحی، ارزیابی تغذی و برای طفل و مادر به ویژه مشاورهی تغذی، مراقبت صحت طفل و مادر و همچنین صحت روانی برای مهاجرین خدمات ارائه شده است که در مجموع آماری که از شروع فعالیت هلالاحمر در کمپ/اردوگاه اسلامقلعه تا اکنون انجام شده است.»
بازگشتکنندگان، از برخورد مناسب نهادهای داخلی، مردم افغانستان و مسئولان مرزی در آغاز ورود خبر داده اند. با این حال، شماری از آنانی که اردوگاههای کابل مستقر شده اند، از آلودگی محیط، نبود تهویهی مناسب و گرمای شدید شکایت دارند.
سلاموطندار را در تلگرام دنبال کنید
مسئولان در وزارت صحت عامه، میگویند که برای تمام مهاجران بازگشتی، خدمات درمانی نخستین در مرزها فراهم شده است. شرافت زمان امرخیل، سخنگوی این وزارت، میگوید: «با همکاری نهادهای بینالمللی، ولادتخانههای سیار، آمبولانسهای اضافی و تیمهای خدماتی برای مهاجران مستقر شده است.»
بر بنیاد آمار وزارت امور مهاجرین و عودتکنندگان، در سال روان بیش از ۸۰۰ هزار مهاجر افغان از ایران اخراج شده اند. عبدالمطلب حقانی، سخنگوی وزارت، میگوید: «در سال روان از کشورهای ترکیه، پاکستان و ایران به طور مجموعی یک میلیون و ۵۰ هزار و ۵۴۹ نفر برگشته اند که از این میان ۳۷۶ هزار و ۷۳۴ تن شان مجرد هستند و ۶۸۳ هزار و ۸۱۵ تن شان فامیلی برگشتند که از آن جمله ۸۶۰ هزار و ۵۶ تن شان از ایران برگشتند و ۱۸۴ هزار و ۴۵۹ تن از پاکستان و پنج هزار و ۱۰۴ تن از ترکیه اخراج شده اند.»
ذبیحالله مجاهد، سخنگوی حکومت سرپرست، میگوید که با مقامهای جمهوری اسلامی ایران در بارهی رفتار با مهاجران افغان تماس گرفته اند. «شکایاتی که از مهاجرین ثبت میشود، با ایشان شریک شده و ما همیشه خواستهایم که با مهاجرین رفتار نامناسب نداشته باشند؛ تمام اصول و پالیسی که میان کشورها و قوانین بینالمللی است را مراعات کنند.»
با این حال، سازمان بینالمللی مهاجرت (IOM)، به سلاموطندار میگوید که میان اول جون تا هشتم جولای، بیش از ۵۰۰ هزار تن به افغانستان بازگشته اند که نیاز فوری به کمکهای انساندوستانه و خدمات اولیهی زندگی دارند. به گفتهی آنها، محدودبودن منابع محلی سبب افزایش خطر مانند جابهجایی ثانویه یا مهاجرت مجدد در مهاجران بازگشتخوردهشده است.
گفتنی است که نادر یاراحمدی، رییس مرکز امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت امور داخلهی ایران، در گزارشی اعلام کرده است که در نیمهی اول ۱۴۰۴ همه شهروندان دارای برگهی سرشماری را که دو میلیون و ۳۳ هزار تن هستند، بیرون خواهند کرد؛ ضربالاجلی که در آن به شرایط واقعی مهاجران افغان در ایران توجه نشده و سبب اخراج ناگهانی، آوارهشدن، قاچاقشدن انسانها و تضعیف کرامت انسانی شده است.
