از تعامل تا تنش؛ نگاهی به روابط افغانستان با همسایگان در دو سال گذشته

امارت اسلامی در دو سال گذشته، کوشیده که با کشورهای همسایه و منطقه روابط خوبی برقرار کند و به نحوی از انزوایی که در آن گیر کرده، بیرون بیاید تا بتواند به روند نرمال حکومت‌داری در افغانستان برسد.

هرچند جامعه‌ی جهانی به دلیل پذیرفته‌نشدن خواست‌هایش در بخش‌های حقوق‌بشری و چه‌گونگی ساختار حقوقی-سیاسی از سوی امارت اسلامی، حاکمیت آن را در افغانستان به رسمیت نشناخته است؛ اما بیش‌تر کشورهای همسایه به دلیل مجاورت، نیازها و نگرانی‌هایی که دارند، با امارت اسلامی وارد تعامل شده، نمایندگی‌های دیپلماتیک افغانستان را در اختیار حکومت سرپرست قرار داده و فعالیت‌های کنسولی و دیپلماتیک خود در افغانستان را نیز به گونه‌ی عادی ادامه داده اند. در دو سال گذشته همسایه‌های افغانستان به استثنای تاجیکستان، همسایه‌ی شمالی با امارت اسلامی در بخش‌های مختلف در تعامل بوده است.

روابط حکومت سرپرست با کشورهای همسایه در بیش از دو سال گذشته، نوسان‌های زیادی داشته و هرازگاهی از حالت نرمال بیرون و پرتنش شده و گاه‌ناگاه به دلیل اختلاف‌های محلی در نزدیکی مرزها، به درگیری میان نیروهای نظامی دو طرف انجامیده است.

هراس‌افکنی و ادعای حضور و فعالیت گروه‌های هراس‌افکن در افغانستان، قاچاق مواد مخدر، مدیریت آب، مهاجرت و نبود «حکومت فراگیر» در افغانستان، به عنوان عامل‌های اصلی روی چه‌گونگی روابط امارت اسلامی با کشورهای همسایه در دو سال گذشته، سایه انداخته است.

در این نوشته، نگاهی گذرا انداخته‌ایم به روابط امارت اسلامی با همسایه‌های افغانستان و فرازوفرودهای این روابط در دو سال گذشته.

۱- تاجیکستان

پس از بازگشت امارت اسلامی به قدرت در ۲۴ اسد ۱۴۰۰، تاجیکستان از محدود کشورهایی بود که عملاً با حاکمیت حکومت سرپرست در افغانستان، مخالفت خود را ابراز کرد. امام‌علی رحمان، رییس‌جمهور تاجیکستان، در نخستین واکنش به این تحول در افغانستان، گفت که حاکمیت امارت اسلامی در این کشور، می‌تواند وضعیت سیاسی منطقه را پیچیده کند و همین ‌گونه سراج‌الدین مهرالدین، وزیر امور خارجه‌ی تاجیکستان، امارت اسلامی را در مدیریت گروه‌های هراس‌افکن ناتوان و این مسئله را تهدیدی برای منطقه خوانده بود.

همین‌گونه اظهارات و نگرانی‌های تاجیکستان در دو سال گذشته نسبت به وضعیت امنیتی در افغانستان، ادامه داشته‌ و این مسئله، بارها از سوی مقام‌های بلندپایه‌ی تاجیکستان مطرح شده‌ است. در جدی‌ترین مورد از این دست اظهارات، امام‌علی رحمان، در دومین نشست سران کشورهای آسیای میانه و کشورهای اتحادیه‌ی اروپا که در ۱۲ جوزای سال روان در قرقیزستان برگزار شده بود، مدعی شد که افغانستان به خصوص ولایت‌های شمالی آن، در حال بدل‌شدن به پناه‌گاه هراس‌افکنان بین‌المللی است.

ذبیح‌الله مجاهد، سخن‌گوی امارت اسلامی در آن زمان، با رد ادعای رییس‌جمهور تاجیکستان، به سلام‌وطندار گفته بود که امارت اسلامی حاضر است برای رفع نگرانی تاجیکستان، با این کشور گفت‌وگو کند.

تاجیکستان، تنها همسایه‌ی افغانستان است که درخواست امارت اسلامی مبنی بر سپردن اختیار سفارت افغانستان مقیم این کشور را رد کرده‌ و در دو سال گذشته حکومت تاجیکستان، بارها از امارت اسلامی خواسته که در افغانستان حکومت فراگیر را شکل دهد و در برابر تهدیدهای هراس‌افکنی در این کشور به گونه‌ی جدی مبارزه کند.

شکل‌نگرفتن تفاهم میان امارت اسلامی و حکومت تاجیکستان و نگرانی‌های این کشور از تهدیدهای احتمالی از خاک افغانستان، سبب شده که تاجیکستان شمار پاس‌گاه‌های امنیتی در هم‌مرزی با افغانستان را افزایش دهد که اکنون شمار آن، به ۱۰۰ پاس‌گاه می‌رسد.

سلام‌وطندار را در شبکه‌ی «ایکس» دنبال کنید

از سویی هم، نیروهای مرزی تاجیکستان و امارت اسلامی در دو سال گذشته یک بار درگیری نیز با هم داشته که این رویداد در ۲۵ ثور ۱۴۰۱، رخ داده است.

با وجود روابط محدود و هم‌راه با بی‌اعتمادی میان امارت اسلامی و حکومت تاجیکستان، دو طرف در ۱۹ جدی ۱۴۰۱ خورشیدی قرارداد انتقال برق از تاجیکستان به افغانستان را تمدید کرد.

۲: اوزبیکستان

اوزبیکستان برخلاف همسایه‌اش تاجیکستان، در دو سال گذشته کوشیده‌ که روابط خود با افغانستان زیر حاکمیت امارت اسلامی را در وضعیت خوبی نگه دارد؛ در همین راستا، دولت اوزبیکستان در بیش‌تر از دو سال گذشته، بارها هیئت‌های بلندپایه‌ای به افغانستان فرستاده‌ که تا سطح معاونت نخست‌وزیر این کشور نیز بوده است.

با این که در دو سال نخست حاکمیت امارت اسلامی در افغانستان، اوزبیکستان تنش و اختلافی با امارت اسلامی نداشته است؛ اما ظاهراً پیش‌رفت کار ساخت کانال قوش‌تپه، این کشور را نگران کرده است. شوکت میرضیایوف، رییس‌جمهور اوزبیکستان، در نشست شورای سران کشورهای بنیان‌گذار صندوق بین‌المللی نجات در شهر دوشنبه‌ی تاجیکستان، گفته‌ که ساخت کانال قوش‌تپه، سبب برهم‌خوردن تعادل آبی منطقه خواهد شد.

افغانستان و اوزبیکستان در کنار این ‌که با یک‌دیگر روابط بازرگانی و ترانزیتی دارد، این دو کشور از طریق خط‌آهن نیز به هم وصل می‌شود و هم‌زمان افغانستان بخش زیادی از برق مورد نیاز خود را از اوزبیکستان وارد می‌کند.

تنها نارضایتی جدی امارت اسلامی از اوزبیکستان، به ماه‌های نخست بازگشت امارت اسلامی به قدرت برمی‌گردد که همانا، بحث سپرده‌نشدن هواپیماهای جنگی افغانستان به امارت اسلامی است.

گفتنی است که اوزبیکستان پیش از به‌قدرت‌رسیدن امارت اسلامی نیز با آن وارد تعامل شده بود که در نتیجه در ۱۷ اسد ۱۳۹۸ خورشیدی، از هیئت امارت اسلامی به رهبری عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی رییس‌الوزرای کنونی امارت اسلامی را در تاشکند، پایتخت این کشور پذیرایی کرده بود.

۳- پاکستان

چه‌گونگی روابط افغانستان با پاکستان از چندین دهه به این سو، یکی از پرمسئله‌ترین روابط دوجانبه در جنوب آسیا بوده است. پاکستان در این مدت، گاهی با حکومت‌های افغانستان روابط دوستانه، گاه خصمانه و گاه هم مبهمی را در پیش گرفته است.

حکومت پاکستان با امارت اسلامی نیز روابط مبهمی دارد که در دو سال گذشته، از دوستی در شروع بازگشت امارت اسلامی به قدرت و تا تیرگی و تنش در هفته‌های پسین و سپس تلاش برای تفاهم، تغییر حالت یافته است.

با این حال، نزدیکی امارت اسلامی و پاکستان، سبب شد که در نخستین روزهای به‌قدرت‌رسیدن امارت اسلامی، فیض حمید، رییس استخبارات آن زمان پاکستان به کابل بیاید. در سایه‌ی این نزدیکی، حکومت عمران‌خان در اوایل بازگشت امارت اسلامی به قدرت، تلاش کند تا جهان با امارت اسلامی راه تعامل را در پیش بگیرد.

برخی عامل‌های تعیین‌کننده در روابط حکومت پاکستان و امارت اسلامی وجود دارد که هرازگاهی روابط دوجانبه را از حالت نرمال آن، به تیرگی و تنش تغییر حالت می‌دهد.

مسئله‌ی جدی اختلافی میان پاکستان و امارت اسلامی، تحریک طالبان پاکستان (تی‌تی‌پی) است که گاه‌ناگاه اسباب نارضایتی پاکستان را فراهم می‌آورد. حکومت این کشور مدعی است که اعضای تحریک طالبان پاکستان، در خاک افغانستان فعالیت دارند و از آن جا، حمله‌ها را در برابر پاکستان سازمان‌دهی می‌کنند؛ چیزی که از سوی امارت اسلامی بارها رد شده است.

آخرین مورد از ادعای پاکستان مبنی بر حضور تی‌تی‌پی در خاک افغانستان را، عباس جیلانی، وزیر امور خارجه‌ی حکومت موقت این کشور، پنج‌شنبه‌ی هفته‌ی گذشته -۳۰ سنبله- در صحبت با شبکه‌ی خبری دولتی ترکیه «تی‌آرتی» مطرح کرده ‌است. پیش‌تر از این، انورالحق کاکر، نخست‌وزیر موقت پاکستان، در صحبت با بخش اردوی صدای امریکا که در ۲۶ سنبله‌ نشر شده بود، به گونه‌ی غیرمستقیم به خبرنگاران گفت که در صورت نیاز برای مقابله با تهدیدهای امنیتی علیه پاکستان، در افغانستان عملیات نظامی انجام خواهد داد. ذبیح‌الله مجاهد، سخن‌گوی امارت اسلامی در واکنش به گفته‌های او، به سلام‌وطندار گفته که هیچ ‌گاه اجازه‌ی چنین کاری را به پاکستان نمی‌دهد و در صورت رخ‌دادن آن، امارت اسلامی در برابر آن سکوت نخواهد کرد.

سلام‌وطندار را در تلگرام دنبال کنید

در سوی دیگر، اجازه‌دادن پاکستان به عبور هواپیماهای بدون سرنشین امریکایی برای اجرای عملیات یا تجسس در خاک افغانستان، هرازگاهی باعث ناخوشی امارت اسلامی می‌شود که ظاهراً خیلی جدی گرفته نشده است.

با این حال، ناگزیری‌هایی که برای دوام روابط میان افغانستان و پاکستان وجود دارد، امارت اسلامی و حکومت پاکستان را واداشته که برای بهترسازی روابط دوجانبه تلاش کنند. در این راستا، امارت اسلامی در ثور ۱۴۰۱ خورشیدی، گفت‌وگو میان تی‌تی‌پی و حکومت پاکستان را میزبانی کرد و به میانجی‌گری امارت اسلامی، آتش‌بس موقت میان دو طرف تأمین شد. همین گونه، در تازه‌ترین مورد از این تلاش‌ها، بر اساس برخی گزارش‌ها، انوارالحق کاکر، نخست‌وزیر موقت پاکستان به محمدحسن آخوند، رییس‌الوزرای امارت اسلامی، نامه فرستاده و خواستار کار مشترک روی اهداف مشترک شده ‌است؛ چیزی‌ که سخن‌گویان امارت اسلامی نخواستند جزئیاتی در باره‌ی آن ارائه کنند.

با توجه به تشدید ناامنی‌ها در پاکستان، برخی آگاهان بر این باور اند که پاکستان این روزها در تلاش این است که از افغانستان زیر حاکمیت امارت اسلامی، تضمینی نسبت به امنیت خودش به دست آورد. ویس ناصری، آگاه مسائل سیاسی در این باره می‌گوید: «پاکستان می‌خواهد کسانی که ثبات و امنیت ملی پاکستان را به خطر انداخته است، طالبان/امارت اسلامی از آن‌ها حمایت و میزبانی نکند.»

البته باید یادآوری کرد که در دو سال گذشته، نیروهای امارت اسلامی و مرزبانان پاکستان به دلیل اختلاف‌های محلی در نزدیکی مرز، حداقل شش بار با هم درگیر شده اند که تلفات جانی نیز برای دو طرف به هم‌راه داشته است. این درگیری‌ها، در ۵ حوت ۱۴۰۰ و هم‌چنان ۱۸ و ۲۸ حمل، ۲۲ عقرب و ۲۰ قوس ۱۴۰۱ و همین ‌گونه در ۱۵ سنبله‌ی ۱۴۰۲ رخ داده است.

۴- ایران

با وجود انتقادها و اختلاف‌هایی که در روابط امارت اسلامی و حکومت ایران وجود داشته، دو طرف در دو سال گذشته، کوشیده اند که تعامل دوجانبه‌ی شان را حفظ کنند. اکنون ایران در کنار چند کشور انگشت‌شمار دیگر، اختیار سفارت افغانستان را به امارت اسلامی سپرده‌ و هر دو حکومت با اعزام‌ هیئت‌های متعدد، روی گسترش روابط با یک‌دیگر تلاش کرده اند.

آگاهان باور دارند که برخی از مشترکات از جمله منافع مشترک سیاسی، اقتصادی و امنیتی، امارت اسلامی و حکومت ایران را واداشته که روابط نزدیکی با هم داشته باشند. مسئله‌ی مهاجران افغان در ایران و حقابه‌ی ایران از رود هیرمند، از مهم‌ترین عامل‌هایی است که می‌تواند روابط حکومت ایران و امارت اسلامی را شکننده‌تر کند.

مهم‌ترین انتقاد ایران از امارت اسلامی در دو سال گذشته، این بوده که این حکومت حق‌آبه‌ی ایران از رودخانه‌ی هیرمند را تأمین نکرده‌ است. خواست تأمین حق‌آبه و این مسئله واکنش تند رییس‌جمهور ایران را نیز، در پی داشته است؛ او، در جریان سفرش به سیستان و بلوچستان ایران در ۲۸ ثور سال ۱۴۰۲ نسبت به عواقب تأمین‌نشدن حق‌آبه‌ی کشورش از سوی امارت اسلامی هشدار داد.

امارت اسلامی هر بار در برابر خواست ایران مبنی بر تأمین حق‌آبه‌ی ایران از رود هیرمند، گفته است که در رود هیرمند آب کافی وجود ندارد و در صورت افزایش آب، به ایران نیز آب کافی خواهد رسید. این اظهارنظر مقام‌های امارت اسلامی باعث شد که ایران در نهایت خواستار اجازه‌یافتن هیئت فنی این کشور برای بازدید از وضعیت آبی رود هیرمند شود.

امارت اسلامی سرانجام آماده شد که به هیئت فنی ایرانی اجازه دهد که از وضعیت آبی رودخانه‌ی هیرمند دیدن کند. پس از این دیدار، مدتی می‌شود که بحث حق‌آبه‌ از سرزبان‌ها افتاده است.

حکومت ایران و امارت اسلامی، بارها با اعزام هیئت‌های مختلف و برقراری تماس‌های تلفنی میان وزیران امور خارجه‌ی دو کشور، تلاش کرده اند که مشکلات موجود در روابط دوجانبه را حل کنند. در ادامه‌ی تلاش‌ها برای حفظ روابط نسبتاً خوب افغانستان زیر حاکمیت امارت اسلامی و جمهوری اسلامی ایران، امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه‌ی امارت اسلامی در اوایل ماه روان خورشیدی، از حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه‌ی ایران برای سفر به کابل دعوت کرده بود؛ اما تا اکنون این دعوت از سوی ایران پذیرفته نشده ‌است.

سلام‌وطندار فارسی را در فیسبوک دنبال کنید

با این وضع در روابط دو کشور، در دو سال گذشته، نیروهای مرزی امارت اسلامی و مرزبانان ایران، دست‌کم پنج ‌بار با هم‌ درگیر شده‌ اند و این درگیری‌ها در مواردی ساعت‌ها به طول کشیده و تلفاتی نیز، به هم‌راه داشته ‌است. آخرین درگیری جدی میان دو کشور در ۶ جوزای ۱۴۰۲ رخ داد. این درگیری نزدیک به شش ساعت به درازا کشید و تلفاتی از هر دو طرف نیز بر جا گذاشت.

۵- ترکمنستان

ترکمنستان با این که مانند دیگر کشورهای آسیای مرکزی، حکومت امارت اسلامی را به رسمیت نمی‌شناسد، اما پروژه‌ی تاپی و انتقال برق ترکمنستان به پاکستان از مسیر افغانستان، دو پروژه‌ی عمده‌ی اقتصادی ترکمنستان است که این کشور را وادار می‌کند تا با حاکمیت‌های افغانستان روابط خوب داشته و در تعامل نزدیک باشد. به همین منظور، دو ماه پس از روی‌کارآمدن امارت اسلامی، رشید مرادوف، وزیر امور خارجه‌ی ترکمنستان به افغانستان سفر کرد و در دیدار با مقام‌های امارت اسلامی از جمله محمدحسن آخوند، رییس‌الوزرای این حکومت، در باره‌ی گسترش روابط دوجانبه دیدار و گفت‌وگو کرد.

گفتنی است که این تلاش‌ها برای بهبود روابط، هنوز در میدان عمل زیاد محسوس نیست و باعث نشده که کار عملی پروژه‌ی تاپی آغاز شود.

با این که در دو سال گذشته نیروهای مرزی امارت اسلامی و مرزبانان ترکمنستان مانند ایران و پاکستان، زیاد با هم درگیر نشده اند؛ اما این اتفاق یک بار در ۱۳ جدی ۱۴۰۰ در ولسوالی خماب جوزجان رخ داده است.

۶- چین

خروج ناتو و روی‌کارآمدن امارت اسلامی در افغانستان، از آن جهت به چین خوش‌آیند بود که رقیب این قدرت جهانی؛ یعنی امریکا دیگر در همسایگی آن وجود نداشت. حکومت چین پس از تحول ۱۵ آگست ۲۰۲۱، برای برقراری روابط با حکومت سرپرست افغانستان پیش‌گام شد.

به تازگی، جاوشینگ، سفیر جدید چین در افغانستان به این کشور آمده و در یک مراسم ویژه‌ی تشریفاتی اعتبارنامه‌ی آن از سوی امارت اسلامی پذیرفته شد که نشان‌دهنده‌ی روابط خوب چین و امارت اسلامی است.

اکنون، بیش‌ترین علاقه‌مندی خارجی در افغانستان را چین دارد و استخراج معدن‌های بزرگ افغانستان مانند مسک عینک لوگر و معدن نفت سرپل، به شرکت‌های چینی واگذار شده است.

آگاهان روابط بین‌الملل، می‌گویند که روی‌کرد سیاست خارجی چین در برابر کشورهای دیگر به ویژه کشورهای ضعیف با منابع طبیعی سرشار، اقتصادمحور است و این کشور به منابع طبیعی افغانستان چشم دوخته است؛ ولی فروزان، آگاه روابط بین‌الملل در این باره می‌گوید: «به چین بسیار زیاد مهم این نیست که کدام حکومت با چه نوع پالیسی، یک کشور را اداره می‌کند، تا وقتی به چین دست‌رسی به معادن میسر باشد، دیگر چیزی برایش مهم نیست.»

با این همه، به باور آگاهان، دست‌گاه دیپلماتیک امارت اسلامی در شرایطی که این حکومت از سوی هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده‌، نیازمند برنامه‌ریزی‌هایی است که به همه اختلاف‌ها با جهان، به وی موارد اختلافی موجود با کشورهای همسایه و منطقه و نگرانی‌های‌ آن‌ها پایان دهد.

حکومت سرپرست اما، بر این بارو است که دست‌گاه دیپلماتیک آن در برخورد با کشورهای منطقه، موفق بوده‌ است. ذبیح‌الله مجاهد، سخن‌گوی امارت اسلامی، در این زمینه به سلام‌وطندار می‌گوید: «ما تا حال روابط خوبی با همسایه‌ها داریم. در عرصه‌ی اقتصاد و تجارت، خوب روابط تأمین است و هم‌چنان سفارت‌خانه‌ها فعال است؛ یعنی در روابط کدام مشکلی نمی‌بینیم؛ بل بهتر شده است.»

باقر محسنی، آگاه روابط بین‌الملل، می‌گوید که نبود سیاست خارجی مدون و تعریف‌شده در ساختار دیپلماتیک امارت اسلامی و خلای قانون اساسی که بر اساس آن بتوان سطح روابط با کشورهای دیگر را تعریف کرد، از نقطه‌ضعف‌هایی است که روی چه‌گونگی شخصیت بین‌المللی حکومت کنونی سایه انداخته است؛ هرچند به تازگی امارت اسلامی گفته بود که اکنون حکومت‌داری بر بنیاد احکام شریعت پیش برده می‌شود و کار برای ساختن قانون اساسی کشور جریان دارد.

با این حال، در دو سال گذشته، امارت اسلامی با این که از سوی هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده؛ اما توانسته به نمایندگی از افغانستان با همسایه‌ها وارد تعامل شود و در برخی موارد روی گسترش روابط دوجانبه تلاش کند.