در روزهایی که جهان پیوسته با بحرانهای محیطزیستی و تغییرهای اقلیمی دستوپنجه نرم میکند، افغانستان در آستانهی یک موج شدید گرما قرار گرفته که میتواند پیامدهای فاجعهباری به همراه داشته باشد. سازمان خوراک و کشاورزی ملل متحد (FAO) در افغانستان، هشدار داده که در روزهای ۱۰ تا ۱۳ سرطان، بیشتر مناطق افغانستان گواه افزایش غیرمعمول گرما خواهند بود؛ به گونهای که در برخی مناطق گرمی هوا از ۴۵ درجهی سانتیگراد نیز فراتر خواهد رفت. این هشدار، تنها یک اعلام وضعیت اضطراری نیست، بل زنگ خطری است برای کشور فقیری که سالها است زیر فشار تغییرهای اقلیمی، جنگ، بیثباتی سیاسی و ضعف ساختارهای زیربنایی فرسوده شده است.
علت ورود موج گرما چیست؟
موجهای گرما بیشتر زیر تأثیر سامانههای پرفشار و بستهکننده در جو زمین شکل میگیرند که مانع گردش طبیعی تودههای هوایی و وزش باد میشوند. در نتیجه، هوای گرم در یک منطقه حبس میشود و دمای هوا به طور غیرطبیعی افزایش مییابد. در بارهی افغانستان، با موقعیت جغرافیایی خاص کشور در قلب آسیای خشک، نبود جنگلات انبوه، کاهش پوشش گیاهی، خشکسالیهای پیدرپی و تخریب منابع آبی و محیطزیستی زمینه را برای پذیرش و تشدید این موجهای گرما فراهم کرده است. از سوی دیگر، تغییرهای جهانی اقلیم به ویژه افزایش گازهای گلخانهای سبب تغییر الگوهای اقلیمی در سراسر جهان شده است. افغانستان، یکی از ده کشوری است که بیشترین آسیبپذیری را در برابر این تغییرها دارد؛ در حالی که کمترین نقش را در تولید گازهای گلخانهای دارد. این بیعدالتی اقلیمی اکنون به شکل امواج کشندهی گرما بر مردم افغانستان فرود میآید.
تهدیدهای موج گرما چیست؟
افزایش گرما به صورت مستقیم و غیرمستقیم جان و زندگی میلیونها افغان را تهدید میکند. تهدیدها را میتوان در سه سطح اصلی دستهبندی کرد.
تهدید علیه سلامت انسانها: گرمای بیش از اندازهی میتواند سبب بیماریهایی مانند گرمازدگی، کمآبی شدید بدن، کاهش فشار خون و در موارد شدید حتا مرگ شود. افراد مسن، کودکان، مبتلایان به بیماریهای قلبی و کسانی که به آب آشامیدنی سالم و وسایل سرمایشی دسترسی ندارند، در خط مقدم این تهدید قرار دارند. در شرایطی که نظام بهداشت افغانستان در وضعیت بحرانی قرار دارد، وقوع موج گرما میتواند منجر به مرگهای خاموش و بدون گزارش در مناطق روستایی و حتا شهری شود.
تهدید علیه زراعت، مالداری و منابع طبیعی: بیش از ۶۰ درصد مردم افغانستان به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به زراعت و مالداری وابسته اند. موج گرما میتواند به محصولات کشاورزی آسیبهای جبرانناپذیر وارد کند. خشکشدن زمین، سوختن محصولات، کاهش باروری خاک و ازبینرفتن گلها و گیاهان در این مدت کوتاه میتواند صدها میلیون افغانی زیان به جا بگذارد. همچنین، مواشی در معرض گرمازدگی، کمآبی و بیماریهای فصلی هستند که بر تولید شیر و گوشت نیز تأثیر منفی میگذارد.
تهدیدهای اجتماعی و روانی در نبود نهادهای حمایتی: مردم در برابر موج گرما تنها میمانند. ناداری، بیخانمانی، کمبود برق و قطع آب در بسیاری از مناطق شهری و روستایی، سبب افزایش نارضایتی عمومی، افسردگی، اضطراب و تشدید بینظمیهای اجتماعی میشود. وقتی دانشآموزان در گرمای ۴۵ درجه در صنفهای بدون سردکن و پنکه درس میخوانند، وقتی کارگران مجبور به کار در فضای باز میشوند و وقتی مادران بدون دسترسی به خدمات بهداشتی با بیماریهای گرما روبهرو اند، یک بحران بزرگ اجتماعی به دور از تصور نخواهد بود.
چه کسانی بیشتر در معرض آسیب قرار دارند؟
تأثیر گرما به طور نابرابر بر اقشار مختلف جامعه وارد میشود. اقشار محروم، روستانشینان، زنان، کودکان، سالمندان، کارگران روی جاده و ساختمانی، دستفروشان و بیجاشدگان بیشتر از دیگران در معرض آسیب اند. در طرف مقابل، مقامهای دولتی که در دفترهای مجهز با سیستم تهویه و در خانههای دارای برق ۲۴ساعته زندگی میکنند، در عمل متوجه وخامت اوضاع نمیشوند. همچنین، گیاهان حساس به گرما – به ویژه محصولات کشاورزی مانند گندم، جو، سبزیها، کچالو و میوهها – در این روزها دچار پژمردگی، سوختگی برگها و کاهش شدید عملکرد میشوند. پوشش نباتی طبیعی نیز در معرض آتشسوزیهای فصلی و نابودی قرار دارد که خود بر چرخههای اکولوژیکی اثر مخرب میگذارد.
نقش نهادهای دولتی در کاهش این آسیبها چیست؟
در شرایط بحرانی، بیشترین بار مسئولیت بر دوش حکومت است. انتظار میرود ادارهی ملی حفاظت محیط زیست، وزارت معارف، وزارت صحت عامه، ریاست هواشناسی و وزارت زراعت، آبیاری و مالداری با همآهنگی و همکاری پیامهای هشداردهنده، اقدامهای پیشگیرانه و دستورالعملهای عملی را برای مردم منتشر کنند. اما سکوت سنگین این نهادها به ویژه ادارهی ملی حفاظت محیط زیست، نشاندهندهی شکاف عمیق میان واقعیت میدانی و اولویتهای سیاستگذاران است. حتا یک پیام اطلاعرسانی ساده در بارهی خطرهای موج گرما، لزوم استفاده از لباسهای نازک، نوشیدن مایعات، تعطیلی صنفهای مکتبها در زمانهای اوج گرما و پرهیز از کار در فضای باز منتشر نشده است. این بیتوجهی، میتواند منجر به قربانیشدن شماری از شهروندان شود به ویژه در مکتبها و دانشگاههایی که بدون هر گونه وسایل سرمایشی اند. نهادهای دولتی نه تنها وظیفه دارند در برابر تهدیدهای اقلیمی واکنش نشان دهند، بل باید برای پیشگیری و آمادگی نیز برنامههای زیر را داشته باشند:
- آگاهیدهی فوری و فراگیر از طریق ریاست هواشناسی، وزارت صحت عامه، وزارت معارف و ادارهی ملی حفاظت محیط زیست.
- تعطیلی مکتبها و نهادهای آموزشی در زمانهای اوج گرما به ویژه در ولایتهایی که دما از ۴۰ درجه عبور میکند.
- افزایش دسترسی به آب آشامیدنی سالم از طریق تانکرهای سیار در مناطق فقیر و بیآب.
- اختصاص بودجهی اضطراری برای مقابله با بحران گرما در مناطق روستایی و شهری.
- جلب همکاری نهادهای غیردولتی برای توزیع وسایل خنککننده، آب معدنی و کمکهای اولیه.
بیعملی حکومت در این زمینه، نه تنها بیتفاوتی، بل غفلت از مسئولیت مستقیم در قبال جان شهروندان تلقی میشود.
رسانهها؛ صدای مردم و ابزار آگاهی
رسانهها میتوانند نقشی کلیدی در کاهش زیانها ایفا کنند. در نبود رسانههای فعال و متعهد، فاجعههای خاموش و بدون پوشش رخ میدهند.
اقدامهای مورد انتظار از رسانهها:
- پوشش گستردهی هشدارهای اقلیمی، گفتوگو با کارشناسان محیط زیست و پزشکان.
- اطلاعرسانی در بارهی راههای محافظت از خود در برابر گرما (مانند نوشیدن آب، پرهیز از بیرونرفتن در زمانهای گرم، استفاده از لباسهای نازک).
- انتقاد از نهادهای بیمسئولیت و فشار بر ادارهی ملی حفاظت محیط زیست برای اقدام فوری.
- تشویق مردم به همکاری اجتماعی و کمک به نیازمندان.
- تهیهی گزارشهای میدانی از مکتبها، شفاخانهها و محلهای پرخطر برای نشاندادن واقعیت و تحریک افکار عمومی.
نقش مسجدها، تکایا و نهادهای مذهبی
نهادهای مذهبی و مسجدها، از تأثیرگذارترین مرکزها در ساختار اجتماعی افغانستان اند. استفاده از جایگاه دینی برای هشدار و اقدام، میتواند میزان گستردگی بحران را کاهش دهد.
- امامان مسجدها میتوانند پس از ادای نمازهای فرض و خطبههای نماز جمعه به خطرهای موج گرما بپردازند و مردم را آگاه کنند.
- مسجدها و تکایا میتوانند به عنوان پناهگاههای سرد برای نیازمندان و رهگذران استفاده شوند.
- جلب کمکهای مردمی برای خرید آب، یخ و وسایل سرمایشی برای خانوادههای فقیر.
- همآهنگی با نهادهای خیریه برای توزیع بستههای آب و غذا در ساعتهای اوج گرما.
مردم؛ از بیتفاوتی تا همکاری
هرچند مسئولیت اصلی برعهدهی حکومت است؛ اما در غیاب نهادهای فعال، بار اصلی بحرانها گاه بر دوش مردم میافتد. شهروندان میتوانند چنین اقدامهایی را در پیش بگیرند:
- مراقبت از سالمندان، کودکان و بیماران در خانهها و پرهیز از بیرونبردن آنها در ساعتهای گرم.
- همکاریهای محلی و آگاهیدهی به دیگران.
- اطلاعرسانی در شبکههای اجتماعی در بارهی وضعیت محل زیست، کمک به جلب توجه عمومی و رسانهها.
- همکاری با اقشار فقیر و بیسرپناه. حتا یک گیلاس آب میتواند جان کسی را نجات دهد.
موج گرمای پیش رو تنها یک پدیدهی طبیعی نیست؛ بل نشاندهندهی ضعف ساختاری در برنامهریزی محیطزیستی و نادیدهگرفتن اقشار آسیبپذیر است. بیتفاوتی نهادهای مسئول در برابر چنین هشدارهایی، میتواند پیامدهای انسانی و اقتصادی جدی به همراه داشته باشد. در نهایت، موج گرمای پیش رو نه تنها تهدیدی اقلیمی، بل آزمونی اجتماعی است. اگر حکومت از وظیفهاش شانه خالی کند، اگر رسانهها سکوت اختیار کنند، اگر مسجدها بیتفاوت بمانند و مردم در لاک فردی خود فرو روند، فاجعهای خاموش و مرگبار شکل خواهد گرفت. اما اگر هر کدام سهم خود را بپذیرند، جان انسانها، حیوانها و گیاهان حفظ خواهد شد.
