رویکرد را‌هبردی آسیای مرکزی به افغانستان؛ تلفیقی از نگرانی و منافع

افغانستان با این که در سه ‌سال پسین در بی‌سرنوشتی سیاسی ناشی از تحول بزرگ سیاسی و نظامی که منجر به فروپاشی جمهوری و روی‌کارآمدن دوباره‌ی امارت اسلامی شد، به ‌سر می‌برد؛ اما با این وجود، برخی از کشورها راه تعامل و تقویت مناسبات با افغانستان را در ‌پیش گرفته ‌اند. در این میان، کشورهای آسیای مرکزی به استثنای تاجیکستان، بیش‌تر پیش‌گام بوده ‌است. اوزبیکستان و قزاقستان دو کشور مهم در آسیای میانه در سلسله‌‌ی تلاش‌های خود برای بهبود روابط با افغانستان، امتیازهایی را به حکومت سرپرست این کشور –که هنوز از سوی هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده‌-، در نظر گرفته‌ اند. این امتیازها از پذیرش سفیر حکومت سرپرست افغانستان تا بیرون‌کشیدن نام امارت اسلامی از فهرست سیاه هراس‌افکنی را شامل می‌شود. در باره‌ی بیرون‌کشیدن نام امارت اسلامی از فهرست سیاه، قزاقستان تنها کشوری در جهان است که آن را عملی کرده است و این تصمیم را قاسم جومارت توقایف، رییس‌جمهور این کشور در ۱۴ جوزای سال روان خورشیدی اعلام کرده بود.

هم‌زمان با این، عبدالله عارف‌اوف، نخست‌وزیر و دومین فرد قدرت‌مند اوزبیکستان در سفری به کابل –در ۲۷ اسد سال روان خورشیدی-، نوید پذیرش سفیر حکومت سرپرست در تاشکند را به مقام‌های این حکومت داد و با این سفر، توافق‌نامه‌هایی به ارزش مجموعی ۲.۵ میلیارد دالر را با افغانستان به امضا رساند.

با رویکرد تعامل این دو کشور آسیای مرکزی با امارت اسلامی، این پرسش مطرح می‌شود که مقام‌های این دو کشور چه اهدافی را در افغانستان دنبال می‌کنند.

بیش‌تر پژوهش‌گران و صاحب‌نظران در روابط بین‌الملل، باورمند اند که کشورهای آسیای مرکزی با دنبال‌کردن اهداف اقتصادی در قالب یک سلسله امیتازهای جزئی به دستگاه حاکم در افغانستان در تلاش برای برطرف‌سازی نگرانی‌های امنیتی خود هستند.

حسیب شاهین، پژوهش‌گر حوزه‌ی آسیای مرکزی، با تأکید بر نقش افغانستان در رویکرد اقتصادمحور کشورهای آسیای مرکزی به ویژه اوزبیکستان، می‌گوید: «افغانستان در سیاست خارجی اقتصادمحور اوزبیکستان، نقش بسزایی دارد؛ زیرا افغانستان نقطه‌ی پیوند آسیای مرکزی به بازارهای پرمصرف جنوب آسیا و نیز به آب‌های گرم می‌باشد؛ بنابراین اوزبیکستان تلاش می‌کند فارغ از نوع حکومت موجود در افغانستان روابط خود را تحکیم ببخشد.»

نکته‌ی درخور یادآوری این است که اوزبیکستان از زمانی که شوکت میرضیایف، رییس‌جمهور کنونی این کشور در رأس قدرت آمده‌ است، سیاست برقراری روابط با کشورها را در پیش گرفته‌ است؛ کشوری که پیش از آن در زمان حکومت‌داری اسلام کریموف، رییس‌جمهور فقید این کشور با بیش‌تر کشورها رابطه‌ا‌ی نداشت.

متغیرهای اثرگذار بر گسترش روابط آسیای مرکزی با افغانستان

تحولات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، بازی‌گران دولتی در آسیای مرکزی را وا داشته است که در خصوص روابط با کشورهای منطقه به ویژه افغانستان تصمیم‌های جدیدی اتخاذ کنند. در میان تحولات فرامنطقه‌ای، جنگ اوکراین، بحران روان در خاورمیانه و نگرانی‌های امنیتی از افغانستان، از جدی‌ترین این تحولات تلقی می‌شود.

جنگ اوکراین

باور کارشناسان بر این است که ادامه‌ی جنگ روسیه با اوکراین که پیش از این بیش‌تر تجارت و تمرکز کشورهای آسیای میانه به این کشورها بود، یکی از دلیل‌هایی است که این کشورها را وا داشته ‌است تا در زمان جنگ اوکراین مسیر جدیدی را در روند تجارت و ترانزیت خود جست‌وجو کنند. با این حال، افغانستان مسیر و گزینه‌ی خوب و کم‌هزینه‌ به کشورهای آسیای میانه به ویژه اوزبیکستان و قزاقستان است که بتوانند از این طریق برای افزایش صادرات خود، کالاهای صادراتی خود را به آب‌های آزاد در جنوب آسیا برسانند.

بر اساس آخرین آماری که از سوی برخی رسانه‌ها پخش شده، صادرات قزاقستان به افغانستان در سه سال پسین به دست‌کم ۹۸۷ میلیون دالر رسیده ‌است.

نورالرحمان ثاقب، آگاه روابط بین‌الملل، در این باره می‌گوید: «آسیای میانه با طرف روسیه و اوکراین که تجارت داشتند، در سال‌های گذشته به دلیل جنگ آسیب دیده ‌است. برای همین، این کشورها حالا تمرکز به افغانستان و آسیای جنوبی دارند.»

آگاهان، این مورد را نه تنها اولویت کشورهای آسیای مرکزی؛ بل در شرایط کنونی اولویت روسیه نیز می‌دانند تا مسیر افغانستان امن به روی شان باز باشد.

حسیب شاهین، پژوهش‌گر حوزه‌ی آسیای مرکزی، در باره‌ی این رویکرد مسکو می‌گوید: «قبلاً بخش عمده‌ای از روابط اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی عمدتاً از مسیر روسیه عبور می‌کرد؛ اما بعد از جنگ روسیه با اوکراین این کشورها سعی بر ایجاد مسیرهای جایگزین دارند تا روسیه هم در شرایط امروزی به بازارهای پرمصرف آسیای جنوبی دست پیدا بکند.»

گفتنی است جنگ اوکراین که دو سال پیش با هجوم روسیه به خاک اوکراین آغاز شد، تأثیرات منفی بر روند تجارت و ترانزیت در منطقه داشته و این امر به کشورهای اقتصادمحور مانند آسیای میانه شوکه‌کننده است.

نگرانی‌ها از افغانستان

رویکرد اقتصاد‌محور کشورهای آسیای مرکزی به ویژه اوزبیکستان در برابر افغانستان در سه سال گذشته پیامدهای عملی هم داشته که در این مدت، حجم مبادلات بازرگانی میان افغانستان و اوزبیکستان با رشد سه‌برابری نسبت به گذشته روبه‌رو شده و هم‌اکنون به ۶۶ میلیون دالر رسیده ‌است. مقام‌های کابل و تاشکند هم از پلان‌ها برای رساندن این حجم مبادلات بازرگانی تا سقف سه میلیارد دالر سخن می‌زنند.

با این وجود، رویکرد اوزبیکستان و آسیای مرکزی در برابر نگرانی‌های امنیتی از افغانستان چیست؟

تحلیل‌گران منطقه‌ای، تأکید می‌کنند که نگرانی‌های مثل تهدیدهای امنیتی یا هم مسئله‌ی آب هنوز پابرجاست؛ اما اوزبیکستان و بیش‌تر کشورهای آسیای مرکزی می‌کوشند تا با برجسته‌سازی منافع اقتصادی با افغانستان، به این نگرانی‌ها رسیدگی کنند.

حسیب شاهین، پژوهش‌گر حوزه‌ی آسیای مرکزی، در خصوص این نگرانی‌ها می‌گوید: «نگاه کشورهای آسیای مرکزی به افغانستان همیشه شکل امنیتی‌محور داشته‌ است؛ اما با روی‌کارآمدن امارت اسلامی در افغانستان، این کشورها سعی بر این دارند تا با برجسته‌کردن مسائل اقتصادی و فرصت‌های اقتصادی که طالبان/امارت اسلامی سخت به آن نیاز دارند، شرایطی را فراهم بسازند که بتوانند در کنار طالبان به اهداف راهبردی شان دست پیدا بکنند.»

لازم به یادآوری است که حکومت سرپرست افغانستان در سه سال گذشته در مقایسه با ایران و پاکستان دو همسایه‌ی دیگر افغانستان، خیلی کم‌تر درگیر اختلاف‌های امنیتی با کشورهای آسیای میانه بوده ‌است.

روابط مبتنی بر فرصت با آسیای میانه

افغانستان که در سه ‌سال گذشته با یک سلسله چالش‌ها و محدودیت‌ها در بخش تجارت ناشی از انزوای سیاسی روبه‌رو بوده ‌است، برقراری هر گونه تعامل اقتصادی و تجارتی با کابل، فرصت غنیمتی برای جبران انزوا و محدودیت‌های اقتصادی است. با این حال، آگاهان تأکید دارند به هر اندازه‌ای که نگاه اقتصادمحور کشورها نسبت به افغانستان گسترش یابد، به سود افغانستان است و می‌تواند در درازمدت ثبات را در افغانستان تأمین کند.

حسیب شاهین، می‌افزاید: «منطق اقتصادی این را حکم می‌کند که وقتی منافع به هم پیوند می‌خورند و وابستگی ایجاد می‌شود، کشورها سعی می‌کنند که از آسیب‌رساندن به یک‌دیگر جلوگیری کنند. پس شرایط بازی میان افغانستان و آسیای مرکزی نگاه بُرد–بُرد است. اگر این نگاه تسریع پیدا بکند، می‌تواند شرایط افغانستان و شرایط منطقه را متحول کند.»

گفتنی است که هم‌اکنون افغانستان در روابط اقتصادی خود بیش‌تر متکی به پاکستان است که آگاهان گسترش روابط با کشورهای دیگر به ویژه آسیای مرکزی را، راهی برای بیرون‌رفت افغانستان از اتکا به یک مسیر می‌دانند.