هوش مصنوعی به گونهای چشمگیری در حال گسترش است؛ اما برخی از جوانان آن را ابزاری برای افزایش خلاقیت و تفکر انتقادی میدانند. شماری دیگر نگران کاهش استعدادها و وابستگی بیش از اندازه به این فنآوری هستند؛ موضوعی که کارشناسان آن را به «روانپریشی هوش مصنوعی» تشبیه کرده اند.
گفتوگوی سلاموطندار با ۴۵ جوان در ۱۳ ولایت افغانستان، دیدگاههای متفاوتی را در این زمینه بازتاب میدهد. ۲۴ تن از این جوانان، گفته اند که هوش مصنوعی سبب شده تا سطح آموزش و ظرفیت شان افزایش یابد؛ اما نُه تن در مقابل گفته اند که حس میکنند با استفاده از هوش مصنوعی ظرفیتهای شان کاهش یابد و ۱۲ تن دیگر بر مدیریت منظم هوش مصنوعی توسط جوانان تأکید دارند.
کاشف ۲۱ساله از ننگرهار، دانشجوی سال دوم دانشکدهی کمپیوترساینس و هدایت ۲۵ساله، دانشجوی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی در دانشگاه بلخ، میگویند که استفاده از هوش مصنوعی توانایی شان را افزایش داده است.
کاشف، میافزاید: «استفاده از هوش مصنوعی بر استعداد و تواناییهای شخصی من تأثیر مثبت گذاشته است و راههای بسیار ساده برای تحلیل دادهها در دسترس من قرار میدهد و من باور دارم که با استفاده از هوش مصنوعی بیشتر پیشرفت میکنم. میخواهم در تحقیق، نوآوریها و ساختن برنامه، مهارت بیشتری پیدا کنم.»
هدایت، نیز میافزاید: «همچنان استفاده از هوش مصنوعی میتواند استعدادها را کشف کند؛ تقویت مهارت نیز گفته میتوانیم و همچنان خلق آثار جدید نیز گفته میتوانیم. خیر، در من تا این حال کاهش تمرکز و تفکر را نگرفته؛ بل که خیلی هم مفید تمام شده است. بلی، برایم خیلی انگیزه ایجاد کرده، بیشتر در بخشی که معلومات میخواهم، سریع به معلومات دست پیدا میکنم و این مرا بیشتر به تحقیقکردن وادار میکند.»
اما در مقابل محمد شاهی ۲۱ساله، دانشجوی سال سوم دانشکدهی ژورنالیزم دانشگاه هرات و شاهین ۱۷ساله، دانشآموز صنف ۱۲ مکتب در کندز، از میزان وابستگی و تأثیر هوش مصنوعی بر استعداد شان، میگویند که سبب تنبلی ذهنی شده میتواند.
محمد شاهی، میگوید: «استفادهی بیش از اندازه باعث کاهش استعداد و ظرفیت من شده؛ چون کار را آسان میکند و باعث میشود کمتر از ذهن خود استفاده کنم. فکر میکنم هوش مصنوعی چند قدم از ما جلوتر است و باعث میشود محصلان بیانگیزه شوند و کمتر از خلاقیت خود استفاده کنند.»
شاهین، نیز میگوید: «هوش مصنوعی علاقهی مرا به مطالعه کم و به خود وابستهام کرده است. در جریان درس زیاد وقتها بیتوجهی میکنم و میگویم بند ماندم، از هوش مصنوعی استفاده میکنم. اگر هوش مصنوعی باشد، از نظر من خلاقیت فکری، ذهنی و استعداد، همه از بین میرود. بدون هوش مصنوعی آدم نمیتواند حتا یک پرسش یا یک موضوع را جواب داده بتواند.»
سیدرضا، جوان دیگری که در بخش ادبی در یکی از رسانهها در ننگرهار سرگرم کار است و از هوش مصنوعی برای تهیهی تصاویر و گرافیک استفاده میکند، میگوید که برای استفادهی درست از هوش مصنوعی نیاز است برای جوانان کارگاههای آموزشی برگزار شود. «با استفاده از هوش مصنوعی حفظ کیفیت کار دشوار است و برای استفادهی درست از هوش مصنوعی نیاز است که برای جوانان کارگاههای آموزشی برگزار شود. برای مردم آگاهیدهی صورت گیرد که چه گونه میتوانیم از هوش مصنوعی به گونهی درست و مفید استفاده کنیم.»
فردوس ۲۲ساله، به این باور است که تأثیر مثبت یا منفی هوش مصنوعی بستگی به تلاش و مدیریت فردی جوانان دارد. «به ما آگاهی میدهد و سطح آگاهی ما بلند میرود. خوب، او به شخص خودش بستگی دارد که شخص خودش تلاش بکند و استعدادهای خودش را بیشتر بکند و کسی که تلاش نکند، به جایی نمیرسد و این هم یک سهولت است به ما.»
این جوانان در حالی از استفادهی هوش مصنوعی، تأثیر مثبت آن و مدیریت فردی سخن میگویند که مصطفا سلیمان، رییس بخش هوش مصنوعی شرکت مایکروسافت در ۳۰ اسد ۱۴۰۴ در بارهی گسترش «روانپریشی هوش مصنوعی» هشدار داد. روانپریشی، میزان وابستگی است که فرد یک پدیدهی خیالی را به عنوان واقعیت قبول میکند.
از سویی هم، شماری از کارشناسان، به این باور اند که وابستگی به هوش مصنوعی جوانان را به سوی راحتطلبی سوق میدهد و جوانان نمیتوانند استعدادهای شان را شکوفا بسازند و راه پیشگیری از این بحران را کنترل جوانان از سوی خانواده و استادان میدانند.
سیدالهام سادات، استاد در رشتهی تکنالوژی معلوماتی در دانشگاه تعلیم و تربیهی کابل، میگوید: «اگر هوش مصنوعی بدون برنامهریزی درست وارد نظام آموزشی شود، میتواند به جای رشد فکری باعث ضعف در مهارتهای اصلی محصلان و جوانان شود. اگر جوانی وابسته به هوش مصنوعی شود، تحقیقات، تحلیلها و حتا پروژههای خود را به کمک هوش مصنوعی انجام دهد، کمکم قدرت خلاقیت و تفکر شان کاهش مییابد.»
از سوی دیگر، شرفالدین عظیمی، روانشناس، از تأثیرات مثبت هوش مصنوعی در توانمندسازی جوانان چنین میگوید: «تأثیر مثبت هم دارد اول این که تمرین و کار ساده میشود، وقت کم میگیرد و مفهوم زود گرفته میشود. به جای این که چندین کتاب را بخوانید، از هوش مصنوعی استفاده کنید و همچنین تحلیل بررسی و راهیابی است؛ اعتمادبهنفس شاگرد را خوب میکند.»
عبدالرحمان نبیزاده، استاد دانشکدهی کمپیوترساینس، از تأثیرات مثبت هوش مصنوعی در توانمندسازی جوانان چنین میگوید: «تغییر دیدگاه و وفق فکری محصلان و جوانان را باز میکند و نگرش بسیار مثبت میتواند به آینده داشته باشد و میتوانیم یادآور شویم که محصلان ما با استفاده از هوش مصنوعی روی پروژهها از مهارتهای دقیق از تحلیل داده استفاده کنند و مهارتهای شان را پرورش دهند و همچنین میتواند انگیزه بدهد برای جوانان. دسترسی سریع به منابع از مزایایی است که از هوش مصنوعی به گونهی درست استفاده شود.»
تلاش کردیم دیدگاه سخنگوی وزارت مخابرات و تکنالوژی معلوماتی حکومت سرپرست را نیز در پیوند به برنامهی این وزارت برای پیشگیری از چالشهای ناشی از استفادهی جوانان از هوش مصنوعی داشته باشیم؛ اما پاسخی دریافت نکردیم.
بر بنیاد نظرسنجی برنامهی توسعهای سازمان ملل متحد (UNDP) در ۲۰۲۵ که در میان ۲۱ کشور در سه حوزه (کار، آموزش و صحت) انجام شده، گزارشها حاکی از آن که هوش مصنوعی تا سالهای آینده جاگزین انسانها خواهد شد را رد میکند. در این گزارش آمده که آینده بر دست انسانها است و زمان آن رسیده تا در بارهی نحوهی بهکارگیری هوش مصنوعی توسط چه کسانی، با چه کسانی و با چه نوع کار صورت گیرد.
گفتنی است که از ۲۰۲۴ به این سو، هوش مصنوعی به گونهی چشمگیری گسترش یافته و این ابزارها در بخشهای مختلف مانند آموزش، کار و رسانه استفادهی گسترده از سوی مخاطبان خود داشته است؛ در حالی که برخی نگران اند این روند ممکن است تهدید بر مکانیزمهای آموزشی و کار ایجاد کند؛ اما شماری دیگر باور دارند که اگر درست استفاده شود، میتواند فرصتهای تازهای برای توانمندسازی جوانان فراهم کند.
