.jpg)
سۉنگی ییل‌لرده افغانستان و دنیا بۉیلب فرخنده‌نینگ قتل اېتیلیشی خواطرلی واقعه بۉلیب، ایریم جهت‌لر و ایلدیزلرنی اۉزیگه آلگن. یاش ییگیت‌لرنینگ فرخنده قتلی‌گه عامل یا تماشاچی صفتی‌ده اشتراک اېتیش‌لری حادثه دهشتی‌گه آرتیردی و مسأله کۉپلب تهدیدلرنی یوزه‌گه چیقاردی؛ حادثه رۉی بېریشی بیلن افغانستان جامعه‌سی‌ده حیات کېچیره‌دیگن تورلی گروه‌لرنی تأثیرلرنتیرگن و فرخنده قضیه‌سی ینه تکرارله‌نیش خواطرینی جامعه‌گه کۉرستگن.
اما حادثه‌دن کېین کۉپچی‌لیکلر ذهنی‌گه خواطرلر توغیلگن، نې‌گه یاش ییگیت‌لر بونقه بیر آغیر حادثه رۉی بېریشی‌گه مستقیم یا غیر مستقیم چۉغنی تازه راق قیلیب وحشت توغدیردیلر؟ حادثه عامللری و اصلی دلیلی انیق‌لنمسدن و تحلیل بۉلگن صورتده، بونقه بیر حادثه‌لردن خواطرله‌نیش و حیرتله‌نیش اۉرنی قالمه‌یدی.
واقعه جریانیدن یازیب آلینگن ویدیوگه قره‌گنده فرخنده‌نینگ جانی‌گه یاش ییگیت‌لر رحم‌سیزلیک بیلن یاپیشگن‌لر و دهشتلی بیر حالده اونی ایاغ آستی قیله‌دیلر. کۉرینیشیچه، ییگیت‌لرنی شونقه بیر حادثه توغیلیش‌گه تارتگن توشینچه و یا بونقه بیر حادثه‌نی رۉی بیریشی‌گه سبب بۉلگن نرسه‌لر، شولردن عبارت‌دیر:
جامعه میزده‌گی یه‌یره‌لیب یه‌شیدیگن عصیانگرچی‌لیک فرهنگی: افغانستان‌ده دینی موضوع‌لرگه تېگیش‌لی مسأله‌لر تېزلیک‌ده تکفیر حکمی و یا قتل اېتیش بویروغی بېریله‌دی و اۉزینی باشقه‌لردن کۉره تمدنلی راق بیله‌دیگنلر راحت‌لیک بیلن اۉزیگه صلاحیت بېره‌دی تا اۉزلری‌دېک کېلیشمه‌یدیگن کیشی‌لرنی حیاتی و مماتی باره‌سیده تصمیم آلیب حکم بېریشلری ممکن.
.jpg)
سیاسی و اجتماعی بۉلیم‌لرده حتی بیراونی قبول قیلیش هم مملکت بۉیلب کیچیک اۉرینده قالمه‌گن و حق و حقیقت‌نی انحصارگرلیک دېب بیله‌دیلر. کۉرینیش و کۉرسه‌تیش‌لر تفاوتی هم اۉلیم‌گه سبب بۉله‌دی. سۉنگی بېش دهه‌ده مینگ‌لرچه مملکت یشاوچی‌سی نینگ جانی شونقه بیر گپلرسبب آلیندی.
اوروشدن قالگن روحی استمرارچی‌لیکلر
افغانستان‌ده‌گی سۉنگی یریم قرن اوروشلری، گینه یشاوچیلر جانینی آلیشگه سبب بۉلمه‌گن، بلکیم آغیر قیغولر و بوزوغنچی‌لیکلرنی قالدیردی.
جامعه‌نی روانی اعتدالی اۉرته‌دن کېتیش‌گه سبب بۉلدی. بو اوروش میراثی جوده یمان دیر. اۉلدیریش و اۉلیمنی طنطنه‌گه اۉزگرگن بیر میراث دیر، بو. فرخنده‌نینگ حادثه‌سیده هم انیق شکلده جامعه‌نینگ روانی شونده‌ی بیر حالتنی قبول قیلر اېکنلیگینی کۉره‌سیز.
دینی توشینچه‌لرده تقلید کوچی
اوشنده‌یکه هردایم اسلامی فرهنگ‌لرده عقل و توشینچه اینیقسه دینی قدریت‌لرگه تأکید قیلینه‌دی، مسلمانلردن کۉپیسی هیچ نرسه‌گه قره‌مسدن تقلید قیله‌دیلر و کۉچه اوستیده‌گی ساتووچی بقال هم بیرنرسه اوچون فتوا بېرسه، کۉپلب اهالی بعیت قیله‌دیلر. حتا اۉتمیش نسل‌دن ازانچه اوزاق قالگن یاش ییگیت‌لر ارا هم تقلید اۉرین آلگن. تقلید قیله‌دېگن ییگیت‌لر، تورلی توشینچه‌لر بیلن قه یاقده بۉلیشی‌گه قره‌مسدن حرکت قیله‌دیلر؛ ییگیت‌لرنینگ یریک تمثالی جنگریلر تامان باریب جهاد و کفرگه قرشی کوره‌شیش بهانه‌لری بیلن قوشیلیش‌لری.
.jpg)
اقتصادی قشاقلیک
اقتصادی قشاقلیک هم اوروشگه اۉخشه‌گن فرد و اجتماع‌نینگ روانیگه سلبی تأثیر قالدیرگن. قضاوت، بیراونی قبول قیلیش و اۉرته‌لیکلرنی نظرده تۉتیش خصوصی‌ده، محروم قالگن جامعه‌نینگ روانی، منطقی شکلده عمل بۉلمه‌گنلیگی سبب عصبی باسیم گه دوچ کېله‌دی. محروم قالگن جامعه، آچ قالگن انسان کبی؛ کېره‌کلی آذوقه‌سینی قۉلکه کیریتالمه‌گن حالده، تېزلیک بیلن اۉزیدن عصبانیت‌لیک کۉرسته‌دی. اما اۉزیگه کېلگن زمان، اشتباه‌لرینی بیله‌دی و پشیمان بۉله‌دی.
فرخنده‌نینگ قتلی‌گه حکومت بلند مرتبه‌لی رسمی‌لری و دینی اولوغوارلرنینگ تیزلیک بیلن قرشیلیک بیلدیریشلری و ناراضی‌لیکلر کۉپه‌یب قضیه آخریگه عمل‌لریدن پشیمان بۉلگن‌لری، اقتصادی قشاق‌لیکنی انیق شکلی‌ده کۉرسته‌دی، جامعه میزنینگ روانی و ذهنی قنچه‌لیک بوزیلگن و سبلی حرکت‌لر آستی‌ده قالیب کېتگن‌لیگی شوېیرده بیلیندی.
جامعه‌نینگ سنتی‌لیگی
بیر سنتی و یاپیق جامعه‌دن بیر ینگی و عقل گرا جامعه‌گه اۉتیش اوچون بیر یریم دهه کۉپ زمان اېدی. رسانه‌لرنینگ کۉپچی‌لیگی، افغانستان‌نینگ دنیا تامان اېشیکلرینی آچیلیشی اۉنلرچه بیلیم یورتلر و یوکسک عالی و نیمه عالی درگاه‌لر آچیلیشی و شونگه اۉخشه‌گن نرسه‌لر قیله آلردی جامعه‌نی سنتی حالتدن اۉتیش اوچون یخشی بیر قۉزغلان بۉلیب، ینگی حیات تامان آلیب کېلسه اېدی؛ اما عکسینچه، بو اۉزگریشلر جامعه میز روحی و روانیگه کیچیک بیر تأثیر قالدیرگن و کۉرینه‌دیگن اۉزگریش جوده کیچیک و حتی یۉق حسابلنه‌دی.
مملکت بۉیلب فرخنده حادثه‌سیگه اۉخشه‌گن واقعه‌لر اۉنلرچه مرته رۉی بېرگن؛ حادثه‌لر تکرار بۉلیشی جامعه‌میزنی یاپیق قالیشی و سنتی بۉلیب قالگن‌لیگینی انیق بیلدیره‌دی.
هرحالده، ایتیب اۉتیلگن گپلر قیله آله‌دی رۉی بېرگن حادثه‌لر قنقه‌لیگی باره‌سیده قیدیروولر باشله‌نیشی بۉلسه. شبهه‌سیز بونقه حادثه‌لر ایلدیزی قه‌یېردن کېلیب چیقیشی و علمی قیدیروولرنی ایسته‌یدی، باشقه بونقه حادثه‌لر بۉلمس‌لیگی اوچون اساسی و کېره‌کلی لایحه‌لرنی نظرده توتیب، تېزلیک‌ده آدیم‌لر کۉتاریلیشی‌گه امید قیله من.
