اوزبیک تیلی افغانستانده قنده‌ی احوالده
یونسکوده 21 – فبروری خلق ارا آنه تیل کونی اوله‌راق قید ایتیلگن. بوکون هر ییلی دنیا بویلب ایریم خلقلر و ملتلر همده تورلی تیللر نماینده‌لری تامانیدن نشانلنه‌دی و آنه تیل بوییچه فعالیت آلیب باره دیگن خلق ارا تشکیلاتلر جمله دن یونسکو اوشبو کونده دنیا خلقلری تیللرینی حمایت ایتیش همده اوشبو تیللرنی هلاکت‌دن قوتقریش اوچون معین ریجه‌لرنی اعلان ایته‌دی. ایندی خلق ارا آنه تیل کونی تاریخی حقیده بیر ایکّی آغیز سوز:
آنه تیل خلق ارا کونی نینگ تاریخی 1952 – ییلگه باریب تقیله‌دی. اوشبو ییل فبروری آیی نینگ 21- و 22 – کونلریده بنگله دیش عالی اوقوو یورتلری محصللری پایتخت داکه ده پاکستان دولتی تامانیدن اردو تیلی‌نی بنگله دیش‌ده دولت تیلی اوله‌راق قبول ایتیلیشی باره‌سیده‌گی باسیملریگه قرشی اعتراض بیلدیرگنلریده پولیس تامانیدن اوققه توتیلگن ایدیلر. واقعه ده قطار نمایشچیلر هلاک بولگن ایدی. اولر بنگله دیش خلقی تیلی یعنی بنگال تیلی‌نی دولت تیلی سویه‌سیگه یوکسلیشی‌نی ایستردیلر.
بنگله دیش محصللری و مدنی جماعه‌چیلیگی ناراضیلیک نمایشلری طفیلی 1956 ییلی بنگال تیلی مملکت دولت تیلی صفتیده تَن آلیندی. عین حالده بنگله دیش خلقی نینگ ایرکینلیک ایستب قیلگن کوره‌شلری نتیجه‌سیده 1971 ییلی بنگله دیش مستقل مملکت اوله‌راق پاکستان‌دن اجره‌لدی. بنگله دیش مستقللیگی‌دن کیین 21 – فبروری هر ییلی او ییرده آنه تیل کونی صفتیده نشانلنر ایدی و نهایت بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی بنگله دیش دولتی تکلیفی اساسیده 1999 ییلی 21 فبرورینی آنه تیل خلق ارا کونی صفتیده تَن آلدی.
اوشبو کون کوپ تیللی و کوپ ملتلی مملکتلرجمله دن افغانستانده اوزیگه خاص اهمیت‌گه ایگه. بو کونده در واقع دنیا بویلب آنه‌لر تیلی اهمیتی و مذکور تیللرنی حمایت ایتیش ضرورتی تاکیدلنه‌دی و دولتلر دقتی بو مسئله گه جلب ایتیله‌دی. افغانستانده اوزبیک تیلی هم اوزاق ییللر حمایت ایتیلمه‌ی کیلگن تیللردن بیری سنه‌له‌دی. ایندی مملکت‌ده اوزبیک تیلی وضعیتی اوستیده توختله‌میز.
اتنیک اوزبیکلر افغانستان شمال ولایتلریدن کوپراق فاریاب و تخارده زیچ یشه‌یدیلر. شونینگدیک، بدخشان، قندوز، بغلان، سمنگان، بلخ، جوزجان، سرپل، بادغیس و هرات ولایتلری اهالیسی‌نینگ معلوم قسمی اوزبیکلردن عبارت. محلی اهالی آره‌سیده اوزبیک تیلی فقط قیشلاقلرده تازه‌لیگیچه قالگن. بونگه قیشلاق اهالیسی‌نینگ بیر تاماندن سوادسیزلیگی و باشقه یاقدن بعضی ییرلرده اوزبیکلرنینگ توتش و قَلین یشب کیله‌یاتگن‌لیکلری اساسی سبب بولگن.
اوزبیک تیلی‌ده کیسکین اوزگریشلر جریانی اوزبیکلرنینگ شهرلشیشی، سودا ـ ساتیق بیلن ایش کوریشی، باشقه‌لر بیلن کینگ علاقه گه کیریشی بیلن باغلیق. بو اوزگریش اوزبیک تیلی‌نینگ توغری رواجلنیشی‌گه ایمس بلکه، اونینگ بوزیلیشی‌گه آلیب کیلدی. اوزبیکلر یشه‌یدیگن بیر قطار شهرلر مرکزلریده فارس تیلی عموم اوچون علاقه تیلی بولگنی باعث، بونده‌ی جایلرده توره‌دیگن اوزبیکلر تیلی‌گه معین تأثیر اوتکزگن، فارسچه سوزلر بیزنینگ تیلیمیز گه کیریب کیلگن.
همه‌دن اچینرلی‌سی بونده که، اوقیمیشلی اوزبیکلرنینگ کوپچیلیگی اوزبیک تیلی‌نی فارس تیلی قاعده‌سی‌گه سالیب سوزله‌یدیلر. اکثر حاللرده اوزبیکلرنینگ سوادلی قتلمی سوزله‌گن گپ و جمله‌لری آخریده فقط بیته فعل اوزبیکچه بوله‌دی خلاص. اوزبیک تیلی‌ده یایینلنه‌دیگن رادیو تلویزیونلر سانی آزلیگی شونینگدیک مذکور عاموی اخبارات واسطه‌لری‌نینگ اوزبیک تیلی‌ده بیره‌دیگن دستورلری تیلی صاف اوزبیکچه بولمه‌گنی هم اوشبو مشکل‌نینگ دوام ایتیشی‌گه کومکچی بولگن.
اوزبیک تیلی افغانستانده پشتو تیلی‌دن کوپ تأثیرلنمه‌گن دیسک خطا قیلمه‌گن بوله‌میز. بونینگ هم اوزیگه خاص سببلری بار البته. بیرینچی‌دن اوزبیکلر اتنیک پشتونلر بیلن قوشنی بولیب یشه‌مه‌یدیلر، بعضی بیر جایلر اولر بیلن یقین یشه‌سه‌لر هم پشتو تیلی مملکت بویلب تورلی ایلتلر آره‌سیده معامله تیلی بولمه‌گنی اوچون اوزبیک خلقی بو تیلنی اورگنیش‌گه رغبت کورستمه‌گن. اوزبیک تیلی بیلن پشتو و فارس تیللری آره‌سیده‌گی تأثیر ایکّی یاقلمه بولگن. اوز نوبتیده اوزبیک تیلی‌نینگ دری و پشتو تیللریگه تأثیری بولگن.
اوزبیک تیلی نینگ رواجلنمه‌ی قالگنی‌گه، کوپ عامللر قطاری:
– اوزاق دورلردن بیری اوزبیک تیلی افغانستانده کم سیتیلیب کیلینگنی؛
– اوزبیکلر فرزندلری عصرلر دوامیده اوز آنه تیللریده تعلیم آلیش حقوقی‌گه ایگه بولمه‌گنلیکلری؛
– اوزبیک کلاسیک ادبیاتلری نمونه‌لری اوزبیک خلقی‌گه ییتکزیب بیریلمه‌گنی؛
– تقریبن بیر عصر افغانستانلیک اوزبیکلر دنیا اوزبیکلری اینیقسه اوزبیکستانلیک ملتداشلریدن اجره‌لیب یشه‌گن‌لیکلری و اولر آره‌سیده عموماً باردی کیلدی بولمه‌گنی، امودریانینگ ایکّی تامانیده یشب گیله‌دیگن بیر ملت‌نینگ بیر بیریدن بیگانه بولیشلیککه مجبور ایتیلیشی؛ قاله ویرسه بیربیرلری‌نینگ تیلی‌نی توشینمه‌یدیگن احوالگه چه هم آلیب کیلگن‌نی سنب کورسه‌تیش ممکن. بو وضعیت‌نینگ یوزه گه کیلیشی‌گه:
– دولت تامانیدن بو تیل‌گه اهمیت قره‌تیلمه‌گنی؛
– اینگ مهمی اوزبیکلر آره‌سیده اوز تیللریگه نسبتن مسوولیت‌سیزلیکلری اساسی سببچی سنه‌له‌دی.
حاضرگی کونده افغانستانده اوزبیک تیلی احوالی یخشی ایمس. افغانستان اوزبیکلری تیلی‌نی بیگانه تیللر تأثیریدن قوتقریش و رواجلنتیریش اوچون جدی سعی و حرکتلر عمل‌گه آشیریلمه‌گن تقدیرده کیله‌سی ییللرده گلوباللشوو جریانی تیزلشیشی نتیجه‌سیده بو تیل احوالی تاباره یامانلشه‌دی و آخر عاقبت اوزبیک تیلی‌نینگ آسیانینگ بو قسمیده اولیش احتمالی موجود.
طالبلردن کیینگی دورده اوزبیک تیلی وضعیتی
افغانستانده طالبان حاکمیتی 2001- ییل‌ده آغدریلدی. اوندن سونگ غرب حمایتی بیلن وجودگه کیلگن دموکراتیک تیزیم جماعه‌ده قطار اصلاحاتلر کیلتیریش اوچون چاره‌لر کوره باشله‌دی. 2003- ییل‌ده افغانستان‌نینگ ینگی اساسی قانونی ایشلب چیقیلدی و کوچگه کیریتیلدی. اوشبو قانون اساسیده افغانستان بویلب سوز ایرکین‌لیگی، عاموی اخبارات واسطه‌لری‌نینگ ایرکین فعالیت آلیب باریشلری اوچون شرط ـ شرایط‌لر مهیا ایتیلدی. ایلک بار افغانستانده حیات کیچیره‌دیگن تورلی ایلتلر جمله‌دن اوزبیکلر مملکت اهالیسی‌نی تشکیل ایته‌دیگن ملت‌نینگ اجره‌لمس بیر قسمی صفتیده تن آلینگن ایدی. شونینگدیک اوزبیک تیلی کوپچیلیک اوزبیکلر یشه‌یدگن حدودلرده دولت تیلی اوله‌راق رسمن تن آلیندی.
مملکت‌ده تورلی ایلتلر فرزندلریگه اوز آنه تیللریده تعلیم آلیش حقوقی بیریلدی، عاموی اخبارات واسطه‌لریده هم تورلی تیللرده فعالیت آلیب باریش حقوقی کفالتلندی. مملکت قانونلری اساسیده افغانستانلیک اوزبیکلر اوز تیللریده عاموی اخبارات واسطه‌لریدن فایده‌لنیش، کتابلر نشر ایتیش حقوقی‌گه ایگه بولدیلر. بیراق اوتگن اون ییل دوامیده بو توغریده طلب‌گه جواب بیره‌آله‌دیگن درجه‌ده ایجابی ایشلر عمل‌گه آشیریلمه‌دی دیسک مبالغه بولمه‌یدی. بونگه تورلی عامللر سبب. بیرینچی‌دن ملکه‌لی اوزبیک یازووچیلری و ژورنالیستلری سانی‌نینگ اوته آزلیگی، ایکینچی‌دن افغانستانلیک اوقیمیشلی اوزبیکلر کوپچیلیگی‌نینگ اوزبیکچه سوادی یوقلیگی موجود وضعیت‌نینگ وجود گه کیلیشی‌گه سبب بولگن.
گرچند سونگی ییللرده افغانستان معارف وزیرلیگی اوزبیکلر فرزندلری تعلیم آله‌دیگن مکتبلرده اوزبیک تیلی و ادبیاتی درسلیگی‌نی اوقیتیش اوچون عملی چاره‌لر کورگن. بیرینچی صنف‌دن آلیب تورتینچی صنف‌گه چه اوزبیک تیلی و ادبیاتی درسلیکلری چاپ ایتیلگن، قالگنلری‌نینگ هم چاپ ایتیلیشی ایتیله‌دی. بیراق بو درسلیکلر ییترلی سانده نشر ایتیلمه‌گن. در واقع برچه اوقووچیلر گه اوزبیک تیلی و ادبیاتی درسلیکلری ییتکزیب بیریلمه‌گن.
عین حالده کییینگی ییللرده اوزبیک تیلی‌ده ایشیتیریشلر بیره‌دیگن رادیولر همده خبر و تورلی کورستوولر یایینله‌یدیگن تلویزیونلر پیدا بولدی. بو آره‌ده ایگه‌سی اوزبیکلر بولگن رادیولر و تیلویزیونلر هم بار. عین حالده اوزبیک تیلی‌ده یایین وقتی اجره‌تگن، اساساً اوزبیکلر گه قره‌شلی بولمه‌گن رادیو لر و تیلویزیونلر هم موجود. بونینگ اوزی اوزبیکلر و اوزبیک تیلی‌نینگ افغانستان جماعه‌سیده‌گی اهمیتی‌نی کورسته‌دی.
معلوم که عاموی اخبارات واسطه‌لری تیل و ادبیات رواجی اوچون مهم رول اوینه‌یدی. خوش، سونگی ییللرده میدیا افغانستانده اوزبیک تیلی ترقیاتی اوچون قنچه رول اوینه‌گن؟
بو سوال‌گه جواب اونچه هم ایجابی ایمس. چونکه افغانستانده اوتمیش‌ده اوزبیک ادبی محیطی‌نینگ یوقلیگی همده ملکه‌لی اوزبیک ادیبلر، تیلشناسلر و ژورنالیستلر فعالیت آلیب بارمه‌گنی عاموی اخبارات واسطه‌لری گه هم آز وقت ایچیده بو ساحه‌ده کته خذمت قیلیش‌گه امکان بیرمه‌گن. اوزبیک تیلی‌ده خبر و خیلمه‌خیل دستورلر بیره‌دیگن رادیولر و تیلویزیونلرده فعالیت آلیب باره‌دیگن اوزبیک ژورنالیستلرنینگ اوزبیک تیلی‌ده تیارلب تقدیم ایته‌دیگن خبرلر و برنامه‌لر تیلی بیری بیریدن فرق قیلیب توره‌دی. سونگی تورت ییل ایچیده اوزبیک تیلی‌ده یایینلر بیره‌‌باشله‌گن آریانا تیلویزیونی‌نینگ اوزبیکچه دستورلری تیلی‌نی بیر مونچه اوزبیک تیلی معیارلریگه مطابق دیسه بوله‌دی. افسوس که مسأله‌نینگ تولیق حلّی اوچون مملکت‌ده هر تامانلمه فعالیت آلیب باره‌دیگن علمی ـ مدنی مرکزلر هم موجود ایمس.
مطبوعات همده اوزبیک تیلی‌ده تألیف قیلینیب نشر ایتیلگن کتابلر تیلی هم قانیقرلی ایمس، بعضی بیر نشرلر و کتابلر بوندن مستثنا. مسأله‌‌نی شاشیلینچ بیر شکلده حل ایتیش اوچون ملکه‌لی و تجربه‌لی اوزبیک تیلشناسلری و ادبیاتچیلری اشتراکیده اوزبیک تیلی و ادبیاتی مرکزینی تشکیل ایتیشگه جدی احتیاج بار. بو مرکز افغانستان بویلب اوزبیک مطبوعاتی گه یول یوریقلر و کورستمه‌لر بیریب باریشی کیره‌ک.
عین حالده اوزبیک تیلی‌ده یایینلنه‌یدیگن عاموی اخبارات واسطه‌لری فعالیتی‌نی یقین‌دن کوزه‌تیب اولرنینگ خطالرینی توغریلیش اوچون علمی ییغینلر اوتکزیشی لازم، شونینگدیک اوزبیک ژورنالیستلرنی متصل روش‌ده اورگتیب باریش‌گه جدی احتیاج سیزیله‌دی. بونده‌ی بیر مهم لایحه‌نی اوزبیک تیلی و مدنیتی‌نی حمایت ایته‌دیگن خلق ارا تشکیلاتلر جمله‌دن اوزبیکستان دولتی هر بیر جهت‌دن اینیقسه مالیوی تاماندن تأمینلب توریشی درکار.
افغانستان بیلیم یورتلری چارچوبه‌سیده فعالیت آلیب باره‌دیگن اوزبیک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتلریده ملکه‌لی استادلر سانی آزلیگی هم موجود معمانینگ باشقه بیر عاملی سنه‌له‌دی. چونکه، اوشبو دیپارتمنتلر‌نی بیتیریب چیقه‌دیگن طلبه‌لر اوزبیک تیلی نی علمی روش‌ده اورگنه آلمه‌یدیلر. اولرنینگ مکتب دوریده اوزبیک تیلی‌ده اوقیتیلمه‌گنلیکلری هم عالی تعلیمات دوریده ملکه آشیره‌آلمس لیکلری‌نینگ باشقه بیر عاملی سنه‌له‌دی.
هر حالده سونگی چاغلرده افغانستانلیک اوزبیک یاشلر آره‌سیده اوز آنه تیللریده اوقیش و یازیش‌گه قیزیقیش درجه‌سی آرتیب بارماقده. بو نرسه‌نی اجتماعی ترماقلر اینیقسه فیس بوکده کوزه‌تیش ممکن. بیراق، ایتیب اوتیلگن مشکل‌نی به تمام حل ایتیش اوچون قوشنی اوزبیکستان‌نینگ اوزاق مدتلی یاردمی‌گه جدی احتیاج سیزیله‌دی. اوزبیکستان دولتی افغانستان بیلیم یورتلریده فعالیت آلیب باره‌دیگن اوزبیک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتلرینی هر تامانلمه حمایت ایتیشی ضرور. اوزبیک اوقیتوچیلرنی اوزبیک تیلی و ادبیاتی ساحه‌سیده اوزبیکستان بیلیم درگاه‌لریده اوقیتیش اوچون زمین یره‌تیش همده اوزبیکستانلیک تیلشناس و ادبیاتشناس استاذلرنی افغانستان بیلیم یورتلریده درس بیریشلری لازم. عین حالده افغانستان عاموی اخبارات واسطه‌لریده یایینلنه‌یدیگن اوزبیک تیلیده‌گی دستورلر همده گزیته‌لر و ژورناللر تیلی‌نی معیاری‌لشتیریش مقصدیده هم اوزبیکستان یاردمی گه ضرورت بار.
