تیموریلر خاندانیدن بولگن تانیقلی سیاسی-نظامی شخصیت و سیزگیر سرکرده ظهیرالدین محمد بابرشاه و توغمه استعدادلی شاعر، یازووچی، ادیب، بیلیمدان و تاریخچی انسان بولگن.
بابر ایجادی فعالیت‌لر و هرتمانلمه کوره‌شیشی بیلن جوده مرکب حیات کیچیریب و انقراض‌گه یوز توتگن تیموریلر دولتینی سقلب قالیش ومستحکم‌لش توشینچه‌سی بیلن اورته آسیاده مرکزلشگن ییریک بیردولت وجودگه کیلتیریش اوچون اوزاق وعین حالده قتتیق کوره‌ش آلیب بارگن.
ظهیرالدین محمد بابر (1530 ییل فبروری آیی‌ده) فرغانه ولایتی نینگ مرکزی بولگن اندیجانده دنیاگه کیلگن. اونینگ آته‌سی عمر شیخ میرزا تیموری شاهزاده‌لردن بولیب، فرغانه ولایتیده حکمران بولگن. عمر شیخ میرزا تیموریلر اورته‌سیده تاج وتخت اوچون کوره‌ش- کیسکین‌لشگن بیر دورده حاکمیت قیلیب وکوره‌شلرده فعال اشتراک ایتکن.
بابر یوقاری سویه‌ده بولگن معلم‌لر و مربی‌لر تمانیدن تربیه‌لنگن. یاش بابر تیزلیکده خط و سوادینی چیقریب، علم و ادبیات بیلن شغللنه باشله‌گن. او ازّانچه حربی تمرین و آو بیلن هم مشغول بولیب اوز نادر قابلیتی بیلن کتته‌لرنی حیرتگه سالگن.
م – 1494نچی ییلده عمر شیخ میرزاگه قرشی اوز اکهسی – سمرقند حاکمی سلطان احمد میرزا وتاشکینت حاکمی محمود خان قوشون تارتیب، فرغانه‌گه هجوم قیله‌دیلر. شو وقتده عمرشیخ میرزا اندیجان نینگ غرب تمانیده جر یقاسیده بنا بولگن اخسی قورغانیده ایدی، اوشه ییرده عالمدن اوتگن. اوشه پیتده بابر میرزا اندیجانده بولگن. اون ایککی یاشیگه قدم قویگن بابر فرغانه ولایتی‌نینگ وارثی بولگنی اوچون تختگه چیقیب و هجومچیلرگه قرشی، قتتیق مقاومت قیلگن. بو اوروشده کوپ تلفات کورگن سلطان احمد میرزا یره‌شیب سمرقندگه کیتیش‌گه مجبور بولگن. بو اوروش بابرنینگ بیرینچی کتته غلبه‌سی حسابلنگن.
بابر اون بیش یاشیده (م – 1498) ییلده امیر تیمور پایتختی بولگن سمرقند شهرینی ایگلله‌گن، اما سمرقند نینگ ایچکی وضعیتی بابرنینگ کوتگه‌نیچه بولیب چیقمه‌گن. ینه بیر یاقدن بابرگه بعضی بیکلر فتنه وخیانت‌لر قیلیب، اندیجاننی خوف آستیده آلگنلر. سمرقند ده یوز کون حکمرانلیک قیلگن بابر، مجبور بولگنی اوچون اندیجانگه قرهب یول آلگن، اما بابر اندیجانگه ییتشیب کیلسه-ده، اندیجاننی جهانگیر میرزا ایگلله‌گن وسمرقندنینگ هم حاکمیت‌لیگینی بابرنینگ عمک بچه‌سی سلطان علی‌میرزا اوز قولیگه آلگن و بابر تشقریده قالیب کوپ آغیر وضعیت بیلن اوز فعالیتیگه دوام بیره باشله‌گن. بو واقعه‌دن ایککی ییل اوتگندن سونگ بابر اندیجاننی قیته قولگه کیلتیرگن.
بابر م- 1504 نچی ییلده بیرقطار حربی کوچلری بیلن حاضرگی افغانستانگه قرهب یول آلگن.
بابر شاه حاضرگی افغانستانگه کیلیب بیرینچیدن قوندوز ولایتینی ایگللب کیین هندوکش تاغلریدن اوتیب کابلگه هجوم قیلگن. بابر کابلنی اوروش قیلمسدن باسیب آلیب شوشهرده اوز تازه حاکمیتینی تیکله‌گن. سونگ غزنی شهرینی هم اوروش سیز قولگه کیلتیرگن. بو شهرلرنینگ خلقی بابرنینگ یخشی معامله ومعاشرتینی کوریب اونگه جان ودل بیلن کومک‌لشگنلر. شونینگدیک اوحاضرگی افغانستانده اوز دولتینی مستحکم‌لشتیریب بو مملکت اقتصاد و مدنیتیگه کتته اعتبار بیریب و بوجایده واینیقسه کابل‌ده کوپ جایلر و بنالرنی قورگن.
بابر حاکم‌لیگی، اوروش ومبارزه‌لری یانیده تیل و ادبیات بیلن هم ییترلی درجه‌ده قیزیقیب قوییده‌گی اثرلرنی یره‌تیب اوزبیک تیلی و ادبیاتینینگ ییریک نماینده‌سی و یوقاری چوقّیسی بولیشیگه هم امکان تاپکن ذات دیر.
بابرنینگ اثرلری قوییده‌کیلردن عبارت بولگن:
بابر نامه
بابر نامه، بابرشاه‌نینگ خاطره‌لری توپلمی بولیب بو اثر ماوراألنهر، خراسان و هندوستانده یوزبیرگن واقعه‌لر وکوپیده مستیقمن بابرنینگ اوزی اشتراک ایتگن اوروشلر و حادثه‌لرنی اوز ایچیگه آله‌دی.
بابرنامه افغانستان، ماوراألنهر وهندوستاننینگ تاریخی، ادبیاتی و جغرافیه‌سی بوییچه مهم و قیمتلی موادگه بای تاریخی اثر و بی بها منبع دیر.
بابرنامه نینگ تیلی ساده، ایخچم، انیق وطبیعی، عین چاغده سیمالی هم دیر. بابر، بابرنامه‌ده فکری ایخچم‌لیککه ایریشیش اوچون کوپینچه فولکلورگه مراجعت ایته‌دی. اوخلق عامه‌سی اره‌سیده کینگ ترقلگن حکمت‌لی سوزلردن ماهرلیک بیلن فایده‌لنیب اثرتیلی‌نی ساده ،جانلی وفصیح جهت‌دن باییتگن.
بابر دیوانی
بابر دیوانی، لیریک تورنینگ هر خیل ژانرلریده یازیلگن شعرلری:
غزل، رباعی، تویوق، قطعه، فرد و باشقه‌لرنی اوز ایچیگه آله‌دی. اونده بعضی عادی غزللردن تشقری سجعلی غزل، حسن مطلع‌لی غزل و باشقه صنعت‌لرگه بای خیلمه – خیل غزللری بار. اوشبو شعرلرده عروض نینگ اکثر وزن لریدن ایش آلینگن.
بابر دیوانی اساسن اونینگ اوزبیک تیلیده‌گی شعرلریدن تشکیل تاپگن.
بابر شعرلریده حیاتگه محبت و قوانچلیک، یار و دیار سیوگیسی، مغلوبیت المی، تردید، بد بینلیک و دنیانی ترک قیلیش اوستیدن کولیش، یخشی خُلق و آداب، معرفت ترغیبی، تقدیردن نالیش و اونگه تابع بولیش و شونگه اوخشه‌ش باشقه تصویرلرعکس ایتیب تورگن.
بابر، لیریکی تیل واسلوب جهت‌دن ساده وروان بولیش یانیده، جوشقین وآهنگدار مصرع‌لریده حیاتی و اصیل سیمالر یره‌تیلگن. خلق تیلی و اونینگ آغزه‌گی ایجادی بایلیک‌لریدن اونیملی و اورینلی فایده‌لنیب شعرلری نینگ تیلی بغایت بای وشکلینی رنگ – برنگ قیلیشگه امکان تاپگن.
بابر، لطفی، نوایی، خیام وحافظ کبی استاد شاعرلری‌نینگ بیرقطار ادبی عنعنه‌لرینی دوام ایتدیریب رواجی‌گه کتّه حصه قوشگن.
عروض رساله‌سی
بابر بو اثریده عروضنینگ ایگیرمه بیربحری و 538 وزن حقیده سوزلب طویل بحری دایره‌سی اساسیده عمیق و عریض بحرلرینی یره‌تیب زحافلر سانینی 24 دیب کورستگن.
والدیه:
اصلن بو اثر خواجه عبیدالله احرارنینگ قلمیگه منسوب بولیب والدیه ناملی رساله‌نینگ منظوم ترجمه‌سی بولگن. بو اثرنی بابر 120 بیتده اوزبیک تیلیده خواجه عبیدالله احرارنینگ آته التماسیگه بنأ ترجمه ایتگن.
دریا درگوهر دیوانی
اوشبو اثرده بابرنینگ قلمیگه منسوب بولگن دری تیلیده یازیلگن شعرلری سیغدیریلگن. دریا درگوهر اثریده هم اوزبیکچه دیوانی دیک غزل، رباعی، تویوق، قطعه، فرد و باشقه‌لرنی اوز ایچیگه آله‌دی.
کیینگی مقاله‌لرده بابرنینگ اوروش‌لری وعمرانی فعالیت‌لری توغریسی‌ده به تفصیل معلومات بیریله‌دی.
