بخش نخست:
استخراج آبهای زیرزمینی کابل به عنوان منبع اصلی تأمین آب شهروندان این شهر در دو دهۀ گذشته به شدت افزایش یافته که این امر سبب پایین رفتن سطح آبهای زیر زمینی شده است. با وجود اینکه عدم توازن در استفاده و پرسازی مجدد آبهای زیرزمینی از عوامل کلیدی کاهش سطح آبهای زیرزمینی به شمار میرود، با این حال، گسترش و سرعت رشد شهرنشینی این وضعیت را تقویت کرده و سبب شده است تا آبهای سطح زمین به سفرههای آبی زیرزمینی نرسد و اکنون دریاها و نهرها به عنوان تنها منابع پرسازی دوبارۀ آبهای زیرزمینی عمل می کنند.
موسسۀ تحقیق و ارزیابی افغانستان یا (AREU) در سروییی، کنش و واکنش آب سطحی و زیرزمینی و میزان پرسازی مجدد آبهای زیرزمینی را در حوزههای آبی مرکز کابل، پغمان، لوگر، شمالی و پنجشیر تعیین کمیت کرده است. در این گزارش آمده است که به دلیل برداشت بیش از حد از آبهای زیرزمینی، سفرههای آبی زیرزمینی به شدت کاهش یافته است و میزان این کاهش در شهر کابل سالانه بین 0.7 تا 1.5 متر بوده است. در گزارش آمده است که شهر کابل که دارای حدود 5 میلیون جمعیت است با پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی با مشکل کمآبی روبهرو شده و آب مورد استفادۀ شهروندان کابل از نظر کمی و کیفی با مشکلاتی همراه بوده است.
از آنجایی که آب مورد نیاز ساکنان شهر کابل از منابع زیرزمینی تأمینی میشود، کاهش سفرههای آبی زیرزمین نگرانیهایی را به وجود آورده است. کاهش آب کابل در کرانههای حوزۀ آبی این شهر شدید است، در حالی که حوزههای فرعی مرکز شهر، جایی که رودخانۀ کابل جریان دارد کاهش چندانی نداشته است، زیرا جریان رود کابل سفرههای زیرزمینی را دوباره پر میکند. براساس این گزارش، آبهای زیرزمینی کابل بیشترین کاهش را در منطقه خیرخانۀ این شهر داشته که در طول 14 سال سطح آبهای زیرزمینی 30 متر پایین رفته است. با این حال، سطح آبهای زیر زمینی در حوزههای آبی فرعی، مناطق شمالی، ده سبز و لوگر نه تنها کاهش نیافته بلکه در مواردی افزایش نیز داشته است.
![](https://swn.af/pictures/fileman/2017_Uploads/2020/May/23/KABUL.jpg)
براساس این سروی، سطح آب زیرزمینی در مناطق مرکزی کابل کاهش یافته و در حوزۀ فرعی، مناطق مرتفع یا پغمان به حد هشدار رسیده است، اما حوزههای فرعی شمالی، لوگر و دهسبز دارای ثبات بوده است. این گزارش یکی از عوامل کاهش سطح آبهای زیرزمینی را نتیجۀ استخراج بیرویۀ این آبها و رشد سریع شهرنشینی دانسته و گفته است که از سال 1999 تا سال 2008 جمعیت کابل 13.7 درصد رشد داشته است. این گزارش عامل دیگر کاهش شدید آبهای زیرزمینی را گسترش شهر و آسفالت جادهها عنوان کرده و گفته است که آسفالت جادهها و کوچه سبب شده است که آبهای سطحی جذب زمین نشود و به شکل سیلاب هدر بروند که در نتیجه سفرههای آبی زیرزمینی دوباره پرسازی نمیشوند، در حالی که جذب آبهای ناشی از بارش باران و برف کمک شایانی به دوباره پرسازی سفرههای آب زیرزمینی میکند.
این گزارش عامل دیگری کاهش آبهای زیرزمینی را کوچک شدن حاشیههای رودخانهها و نهرها به دلیل شهرسازی دانسته و گفته است که دیوارهای محافظتی که در اطراف رودخانهها و نهرها ساخته میشود، مانع جذب آب به زمین شده و آب برف و باران به دلیل آسفالت کوچهها و خیابانها تبدیل به سیلاب میشود که در نتیجۀ سفرههای زیرزمینی دوباره پرسازی نمیشود.
براساس این سروی، پرسازی دوبارۀ حوزۀ آبی کابل با دو چالش عمدۀ مرتبط با جریان فصلی رودخانه و تغییرات آن روبهروست. از آنجایی که کابل در یک منطقۀ خشک و نیمهخشک واقع شده است، رودخانهها و نهرها معمولاً در فصلهای خاصی از سال پر آب اند و در فصلهای دیگر سال جریان آب قطع شده و بستر دریا خشک میشود. به همین دلیل دورۀ پرسازی سفرههای آبهای زیرزمینی که از طریق بستر رودخانهها و نهرها پرسازی میشوند نیز محدود به همان فصلهای پرآب است. بستر خشک دریا سبب میشود تا لایۀ خشک میان سفرههای آبی و بستر دریا ایجاد شود و زمانی که آب دوباره در رودخانهها جریان پیدا میکند، مدت زمان میبرد تا این لایۀ خشک اشباع شده و اجازه دهد تا آب وارد سفرههای زیرزمینی شود. به همین دلیل، بارندهگیهای کوتاهمدتی که منجر به سیلاب میشود، توانایی پرسازی سفرههای زیرزمینی را ندارد، زیرا مدت زمان اشباع شدن منطقۀ حایل میان بستر دریا و سفرههای زیرزمینی بیشتر از مدت زمان بارندهگی است. مطالعات جدید نشان میدهد که کاهش یخچالهای طبیعی تأمینکنندۀ آبهای حوزههای آبی کابل به دلیل تغییرات آب و هوا در طول 25 سال گذشته 15 درصد کاهش یافته است.
چالش دیگری که از پرسازی دوباره سفرههای آبی زیرزمینی جلوگیری میکند، گسترش شهرنشینی و به ویژه شهر کابل است. گسترش شهرنشینی سبب شده است تا حاشیههای دریای کابل که منبع اصلی تأمین آبهای زیرزمینی است، از بین برود، زیرا حاشیههای اطراف دریا در زمان آبخیزی و سیلاب بخش زیادی از آب را جذب میکند که در نهایت این آب وارد سفرههای آبی زیر زمین میشود.
یافتههای این سروی نشان میدهد که آبهای زیرزمینی حوزۀ آبی کابل با چالشهای متعددی روبهروست، با این حال هنوز فرصتهایی نیز برای حل این مشکل وجود دارد. یکی از راهحلهای این مشکل استفاده از حوزههای آبی فرعی پنجشیر و لوگر برای تأمین نیازهای آبی شهر کابل است. چنین راهکاری میتواند سفرههای آبی زیرزمینی را در حوزۀ آبی کابل به ثبات رسانده و از کاهش بیشتر آن جلوگیری کند.
راهکار دیگر این است که برای اسفالت کوچهها و سرکها از اسفالتهای نفوذپذیر استفاده شود یا شیارهایی در کوچهها و سرکها ایجاد شوند تا آب برف و باران از این طریق وارد سفرههای آبی زیرزمین شوند. از اسفالتهای نفوذپذیر میتوان در کوچهها و سرکهای با ترافیک کمتر و پیادهروها استفاده کرد.
منبع: موسسۀ تحقیق و ارزیابی افغانستان (AREU)
برگردان: علی احمدی_سلاموطندار