جنگ، فقر، بی‌کاری، روند جهانی‌شدن و دست یافتن به یک زنده‌گی نه چندان رویایی اما دست کم راحت‌تر، از جمله عواملی است که سبب مهاجرت سالانۀ هزاران تن به خارج از سرزمین مادری‌شان می‌شود.
در سالیان اخیر، قاره‌های آفریقا و آسیا بیشترین سهم را در مسألۀ مهاجرت و پناهنده‌گی در جهان داشته اند. خشک‌سالی‌های پی‌در‌پی، جنگ‌های فرقه‌یی، رشد بنیادگرایی دینی، فناوری‌های جدید برای قاچاق انسان، افزایش نیاز به نیروی کار انسانی در غرب و همه‌گیر شدن شیوۀ زنده‌گی به سبک «غربی» از طریق رسانه‌های همگانی و شبکه‌های اجتماعی، از دلایل عمدۀ افزایش آمار مهاجرت در اواخر قرن بیست و اوایل قرن بیست‌ویک شناخته می‌شود.
بربنیاد خبرنامۀ کمیساریای سازمان ملل متحد در امور مهاجرین (UNHCR) در پایان سال 2014 میلادی، شمار بی‌جاشده‌گان در سطح جهان به 54.9 میلیون نفر رسید که این رقم افزایش حیرت‌انگیزی را در طی چند دهۀ گذشته نشان می‌دهد. این در حالی است که اخذ آمار دقیق از شمار بی‌جاشده‌گان داخلی، پناهجویان و پناهنده‌گان در کشورهای جنگ‌زده‌یی چون افغانستان کار بس دشواری است.
با این که پدیدۀ پناهنده‌گی و به خصوص مهاجرت تاریخی بسیار طولانی دارد، اما هرگز در طول تاریخ به این اندازه شایع و گسترده نبوده است. با افزایش شمار پناهجویان و پناهنده‌گان در قرن اخیر، پدیدۀ مهاجرت و پناهنده‌گی کم کم تبدیل به یک بحران فراگیر جهانی شده است.
کارشناسان امور مهاجرت، یکی از دلایل عمدۀ شیوع و گسترش چشم‌گیر مهاجرت و پناهنده‌گی در سطح جهان را جنگ، ناآرامی و ظهور بنیادگرایی دینی در خاورمیانه می‌دانند. جنگ خلیج فارس، جنگ و جهاد افغانستان بر علیه شوروی سابق، ظهور گروه القاعده و گروه‌های متأثر از افراط گرایی دینی چون طالبان افغانستان و حزب‌الله لبنان، جنگ‌هایی که زیر نام مبارزه با تروریسم جهانی در افغانستان و عراق به راه افتادند و در این اواخر، گسترش روزافزون گروه‌های نوظهوری چون بوکوحرام، جندالله و گروه دولت اسلامی عراق و شام (داعش)، سبب آواره‌گی و بی‌جاشدن میلیون‌ها نفر در حوزۀ خاورمیانه و شاخ آفریقا شده است.
با این که هنوز عده‌یی بر این باورند که ظهور گروه‌های مرتجع و پدیدۀ جنگ‌های فرقه‌یی و مذهبی، چیز تازه‌یی نیست و حداقل در دو قرن اخیر ما نمونه‌های زیادی ـ همانند کوچ اجباری ارمنی‌ها در جنگ عثمانی در اوایل قرن بیستم ـ از شیوع و گسترش این گونه از مهاجرت‌ها در اختیار داریم، اما به نظر میرسد که هرگز و در هیچ دورۀ تاریخی‌یی سطح مهاجرت و پناهنده‌گی به گسترده‌گی چند سال اخیر نبوده است.
در این میان مسألۀ چه‌گونه‌گی رسیدن به سر منزل مقصود خود حکایت دیگری است. پناهجویان با استفاده از شیوه‌های گوناگون برای رسیدن به ساحل امن، جان و مال و در کل همۀ زنده‌گی خویش را به قمار می‌گذارند. سالانه صدها تن پناه‌جویانی که به وسیلۀ کشتی از آب‌های میان آفریقا و اروپا و همچنان آسیا و استرالیا عبور می‌کنند، جان‌شان را از دست می‌دهند.
به گزارش کمیساریای سازمان ملل متحد در امور مهاجرین، افغانستان بزرگترین جمعیت پناهنده در سطح جهان را دارد. با این که در سال‌های نخست تشکیل نظام جدید در افغانستان، شمار بازگشت کننده‌گان به کشور رو به افزایش گذاشت، اما از اواسط دهۀ هشتاد هجری خورشیدی روند بازگشت به کشور کاهش شدیدی یافت. هنوز هم نزدیک به 1.5 میلیون پناهندۀ افغانستانی در پاکستان و نزدیک به 950 هزار تن دیگر در ایران حضور دارند. این آمار، از شمار پناهنده‌گان ثبت نام شده توسط UNHCR خبر می‌دهد. در واقع آمار دقیقی از شمار پناهنده‌های افغانستانی در سطح جهان، به خصوص در دو کشور همسایه یعنی ایران و پاکستان در دست نیست.
اکثر پناهجویان افغانستان از پناهگاه‌هایی که در آن‌ها به صورت مؤقت نگه‌داری می‌شوند شاکی هستند. وضعیت بودوباش، خواب و خوراک و حتا مسألۀ رسیده‌گی به پروندۀ پناهنده‌گی برای افغانستا‌نی‌های مهاجر تبدیل به یک کابوس شده است. جاوید همدم یکی از پناهنده‌گان افغانستان در اندونزیا، طی تماسی تلیفونی به سلام‌وطندار، از وضعیت بد پناهنده‌گان حکایت می‌کند و میگوید که برخی از پناهجویان افغانستان به علت گرمی هوا و شرایط بسیار بد بهداشتی، دچار امراض جلدی شده اند. آقای همدم میگوید که سفارت افغانستان در اندونزیا صرفاً در حد نام است و تا حال برای رسیده‌گی به مشکلات افغانستانی‌ها هیچ گامی بر نداشته است. بر بنیاد گزارش‌ها شمار پناهجویان افغانستانی در کشور اندونزیا، به دوازه هزار نفر میرسد.
اما بسیاری از پناهجویان با وجود تمامی این مشکلات و تحمل شرایط بسیار سخت، حاضر نیستند که دوباره به کشور خویش بازگردند؛ آن‌ها بر این باورند وضعیتی که در آن قرار دارند به مراتب بهتر از جنگ، فقر و بی‌کاری‌یی است که در داخل افغانستان انتظارشان را می‌کشد.
روند مهاجرت و پناه‌جویی تنها محدود به نیروی کار نیست. در جریان سال‌های اخیر، شمار زیادی از شاعران و نویسنده‌گان افغانستان به کشورهای اروپایی پناهنده شده اند. برخی از آن‌ها در وضعیت بسیار بدی به سر می‌برند و هنوز هم در پناهگاه‌های سازمان ملل متحد زنده‌گی می‌کنند.
دولت افغانستان نیز در چند سال گذشته، برنامۀ مشخصی دربارۀ پناهجویان و پناهنده‌گان روی دست نداشته است و با این که اتهام کم کاری را می‌پذیرد، اما همواره رسیده‌گی به مشکلات و بحران‌های داخلی را مهمتر از مسایل برون مرزی، همچون مسألۀ پناهجویان دانسته است.
