جوانان «بتشکن» با ریسمانهایی که از بالا آویزان شده بود، بالا رفتند. مواد منفجره را در زخمهایی که بر پیکر بودا زده بودند، جابهجا کردند. اندکی بعد، صدای انفجار بزرگی در فضای شهر پراکنده شد. الله اکبر؛ امر «امیرالمؤمنین» به جا شد. فضا را خاکهای برخاسته از پیکرهها گرفت و بامیانیان، با حسرت «مرگ» بودا را به تماشا نشستند.
پیکرههای 53 و 35 متری سلسال و شهمامه در بامیان، 13 سال پیش درست در همین روز (نهم مارچ 2001 میلادی)، در اوج حاکمیت طالبان بر افغانستان، به دستور ملا عمر رهبر طالبان تخریب شدند.
ملا عمر در 26 فبروری 2001 از طریق «رادیو شریعت» دستور به تخریب تمام آثار و مجسمههای تاریخی قبل از اسلام را داد.
مجسمههای بودا از کهنترین و بزرگترین آثار تاریخی افغانستان بودند که در سدههای نخست میلادی بر بدنۀ کوهی در بامیان تراشیده شده بودند.
این اقدام طالبان با واکنشهای تند و گستردۀ جهانی مواجه شد.
پس از فروپاشی حاکمیت طالبان در پایان سال ۲۰۰۱ میلادی، یونسکو محل قرارگیری بتهای بامیان را ثبت میراث فرهنگی جهان کرد. به دنبال این اقدام، باستانشناسان زیادی برای بررسی امکان بازسازی این پیکرهها به بامیان آمدند.
کبیر دادرس، رییس اطلاعات و فرهنگ بامیان میگوید که وزارت اطلاعات و فرهنگ با همکاری جامعۀ جهانی و نهادهای مسؤول دیگر، در صدد مرمت و بازسازی یکی از این پیکرههاست؛ اما تا حال نهاد یا کشوری برای کمک به بازسازی آن ابراز آمادهگی نکرده اند.
رییس اطلاعات و فرهنگ بامیان میگوید که خطری جدی متوجه آثار تاریخی بامیان است و آنها جای خالی این پیکرهها را «تحکیمکاری» کرده تا از تخریب بیشتر آن بر اثر رویدادهای طبیعی جلوگیری کنند.
جنایت جنگی؟
در پی انهدام این پیکرهها، رسانههای بینالمللی و کشورهای جهان، واکنش تندی به این رویداد نشان دادند و آن را «جنایتی نابخشودنی» خواندند.
شهروندان بامیان نیز میگویند که انهدام این مجسمهها «جنایتی بشری» است. ابراهیم تولّا، یکی از فعالان مدنی بامیان به سلاموطندار گفت، طالبان با تخریب این مجسمهها مرتکب «جنایت جنگی» شدند.
میراحمد جوینده، آگاه امور سیاسی که در زمان تخریب این مجسمهها رییس انجمن حفظ میراثهای فرهنگی افغانستان بوده، این کار طالبان را «جنایت علیه بشریت» و «جفایی بزرگ بر مردم، فرهنگ و تاریخ باستانی افغانستان» میداند.
مجیب مهرداد، استاد دانشگاه میگوید که بر بنیاد قوانین جنگی، طرفهای درگیر جنگ نباید به مردم بیگناه و آثار و مکانهای تاریخی آسیب رسانند.
آقای مهرداد این کار را نوعی «نابودی تاریخ و حافظۀ فرهنگی مردمان یک سرزمین» میداند و میافزاید که «هیچکسی نمیتواند قباحت این کار را انکار کند.»
مهرداد در کنار اینکه نقش کشورهای همسایه را در تخریب مجسمههای بودای بامیان پررنگ میخواند، میگوید که نگاه و قرائت افراطی از باورها و آیینها، عامل اصلی ویرانی این مسجمهها بود.
به باور او پیکرههای بودا صرفاً آثار تاریخی بودند و هیچ گونه بار آیینی و قدسی نداشتند. بنابراین، علت تخریب این مجسمهها جز «تعصبی خشک و برداشتی افراطی از دین» چیز دیگری نمیتواند باشد.
آقای جوینده فراتر میرود و علت تخریب این مجسمهها را «تحریک کشورهای حوزۀ خلیج»، مفکورههای سلفی و وهابیت، و بیخبری طالبان از جایگاه فرهنگی و تاریخی این مجسمهها میداند.
اما به باور تولّا، این کار طالبان حرکتی شوونیستی و هدف طالبان از تخریب مجسمههای بودا «تخریب هویت فرهنگی و تاریخی مردم بامیان بود».
دادخواهی برای بودا
مجیب مهرداد میگوید، عاملان تخریب بودای بامیان باید در پیشگاه تاریخ و مردم پاسخگو باشند؛ اما به دولتی که برای صلح با طالبان، از جان مردمش مایه میگذارد نباید توقع داشت که دغدغههای فرهنگی را در مذاکرات صلح در نظر بگیرد: «اصلاً در آجندای این حکومت، چیزی به نام دادخواهی از ویرانی آثار تاریخی وجود ندارد.»
مهرداد از اینکه دادخواهییی در این زمینه صورت بگیرد، ابراز ناامیدی میکند و میافزاید، نوعی همبستهگی عاطفی در درون حاکمیت افغانستان با طالبان وجود دارد و این مسألۀ سبب شده تا دادخواهی لازم در هیچ زمینهیی صورت نگیرد.
میراحمد جوینده نیز بر این باور است که حکومت افغانستان هیچوقت در قبال جنایتکاران جدی نبوده و به همین دلیل، جنایت در این کشور همیشه ادامه یافته است.
جوینده میگوید، تخریب پیکرههای بامیان بزرگتر از هر جنایت دیگریست. این جنایت بخشودنی نیست و هیچکس حق ندارد عاملانش را ببخشد. او میافزاید؛ دولت افغانستان همانگونه که جنایتهای ضدبشری را نادیده گرفته، این قضیه را نیز نادیده میگیرد.
وی ابراز امیدواری میکند که حکومت وحدت ملی عاملان این جنایت را نبخشد و در قبال فرهنگ و تاریخش مسؤول باشد.
اما ابراهیم تولّا میگوید که تاریخ، این جنایت بشری را فراموش نخواهد کرد و تا زمانی که عاملان این رویداد محاکمه نشوند، هیچکسی حق ندارد آنان را ببخشد.
تولّا میافزاید، برای پیکرههای بودا باید دادخواهی شود. این پیکرهها از آثار بزرگ جهانی اند.
کبیر دادرس در مورد عاملان داخلی و خارجی تخریب پیکرههای بودا میگوید که عاملان این رویداد باید مجازات شوند.
او میافزاید؛ زمانی که صلح در افغانستان پایدار شود، میتوان مسألۀ دادخواهی را دوباره مطرح کرد و عاملان این رویداد را به دادگاه کشاند.
دولت افغانستان در 13 سال گذشته، سیاست روشنی در قبال این پیکرهها و بازسازی آن نداشته است. توقع میرود حکومت جدید سیاست روشنی در این مورد روی دست گیرد و برای بازسازی این آثار ارزشمند جهانی تلاش کند.