اوچمس ایزلر
تأریخدن معلوم بولیشیچه، افغانستان ـ تورکی خلقلرنینگ قدیمی و تأریخی وطنی حسابلَنهدی. افغانستان دیگن سیاسی ـ جغرافی حدود اورتهگه کیلمسدن آلدین بو یورتده، تورکی سلالهلر اوزون ییللر بیرین – کیتین حُکم سوریب کیلگنلر.
میلاددن آلدین هونلر، کوشانیلر و اوندن کییین یفتلیلر/ هفتالیتلر سلطنت قوریب، بویوک مدنیت یرهتیب، اوزلریدن اوچمس ایز قالدیریشگن. شونینگدیک، رتبیل شاهلر، کابل شاهلر، قرلوق شاهلر، قاره خانیلر، غزنویلر، سلجوقیلر، موغوللر، تیموریلر، بابر و اونینگ اولادهلری، شایبانیلر، افشاریلر، اشتر خانیلر و نهایت جنوبی تورکستان اوزبیک خانلیکلری (خلم خانلیگی، بلخ خانلیگی، آقچه خانلیگی، سرپل خانلیگی، شبرغان خانلیگی، اندخوی خانلیگی، میمنه خانلیگی) سیاسی سلالهلر صفتیده حکمرانلیک قیلیب کیلدیلر.
اِیوریلیشلردهگی اوزلیگ حاضرگی کونده هم افغانستان اهالیسینینگ سلماقلی قسمینی کیلیب چیقیشی تورکی خلقلرگه منسوب بولگن اهالی جملهدن: اوزبیکلر، تورکمنلر، قیرغیزلر، قرلوقلر، افشارلر، قیزیل باشلر ، ایماقلر، هزارهلر، تیموریلر و شیبانیلر؛ شونینگدیک، افغانلشگن تورکی قوملر: غوری، فیروز کوهی، جمشیدی، تایمنی، چهار ایماق، خلچ، و باشقهلر تشکیل ایتهدی.
اوشبو اِتنیک گروهلردن آخرگیلری تورلی اجتماعی و سیاسی عامللر سبب اوتگن دورلرده اوز تیللرینی یوقاتیب، پشتو و دری تیللریده سوزلهشیشگه مجبور بولگنلر. بولر آرهسیدن فقط اوزبیکلر، تورکمنلر همده قیرغیزلرگینه اوز تیللریده گپیره آلیش و بیرقَدَر یازیشنی سقلب قاله آلیشگن. مثال اوچون غوربند«1» تورکلرینینگ اینگ کته قسمی اوز آنه تیللرینی الّهقچان یوقاتیب بولگنلر، قالگنلری هم بو جریاننی اوز باشیدن اوتب کیلماقدهلر.
باشقه تاماندن، تیللرینی بوتونلی یوقاتگن قوم صفتیده هزارهلرنی یقّال مثال قیلیب کورسهتیب اوتیش ممکن. بوگونگی کونده اولر اوزلریگه خاص لهجهده فارس/ دری تیلیده سوزلشهدیلر. هزاره شیوهسیده شونچه که، سیزیلرلی مقدارده تورکی/ موغولچه سوزلر سقلنیب قالگن.
یقین اوتمیشدن سوز آچهدیگن بولسک، بوندن تخمینن بیر عصر آلدین پایتخت کابلدن افغانستاننینگ جنوبی هلمند ولایتیگه بدرغه قیلینگن اتنیک اوزبیکلرنینگ کته بیر قسمی افغان/ پشتو همده دری تیلیده گپلهشیشگه محکوم قیلینگنی معلوم. بولر عین حالده افغانلشگن یاکه، تاجیکلهشیب قالیشگن.
تورکی اتنیک قتلمگه نسبتن جوده- جوده ناروا بولگنی کوپچیلیککه آیینهدیک عیان. گپیریلگن مسأله تاریخچیلر تامانیدن آبدان اورگنیلیشی لازم دیب اویلهیمیز. «تیل بولمسه، ایل بولمس» افغانستان موجود چیگرهلری بیلن میلادی1747 ـ ییلده مملکت اولهراق منطقه خریطهسیده پیدا بولدی.
یعنی نادر افشارنینگ اولیمیدن کیین، حاکمیت اوغان درّانیلری قولیگه اوتیشی بیلن بو یورت رسمی مملکت صفتیده شکللنه باشلهدی. باشقه آز سانلی و حتا اوزبیکلرگه اوخشهگن کوپ سانلی خلق و ایلتلرنی قیسیب، صحنهدن چیقریب یوباریش حسابیگه اوغان حکمرانلیگی مستحکملندی.
قنچه ظلم و تاپتهلیشگه دوچ کیلمهسین استیلاچی افغانلر اوزبیکلرنی بوتونلی یوق قیلهآلمهدیلر. باشیگه کیلگن بلا ـ قضالرگه قرهمی، اوزبیک تیلی- اوزبیک خلقینینگ سیوملی تیلی بولیب قاله بیردی. در واقع اوزبیک تیلی افغانستاننینگ تورکی خلقلر حیات کیچیرهدیگن حدودلریده، بدخشاندن آلیب هرات گه چه بولگن کینگلیکلرده اوزینی نمایان قیلیب کیلدی.
عامّه خلق آرهسیده اوزبیک تیلی متنسیز بیر شکلده یشب قاله آلدی. متنسیز دیییشیمیزنینگ سببی افغانستان بویلب بو تیلده کوزگه کورینرلی ادبی اثرلر یرهتیلمهدی. اوزبیک خلقی ضیالی سیز قاره خلق صفتیده هیچ بیر حمایهسیز اوز تیللرینی شو بوگونگهچه آغیزلریده اوشلب توره آلدی. مکتب، مدرسه کورگنلر، اوقیمیشلیلر اوزبیک تیلینی حمایه قیلیش بیر یاقده تورسین، کوپراق بیلیب ـ بیلمَی اونی بوزیشگه اوتدیلر.
کوچلی تیلدن کوچلی ادبیات توغیلهدی
بیر زمانلر خراسان ادبی حوزهسیده گورکیرهب رواجلنگن اوزبیک تیلی اساسیده اولکن ادبیّات یوزهگه کیلدی. اوزبیک ادبیاتی تأریخینینگ اینگ قیمتلی ادبی اثرلری حاضرگی افغانستان یا قدیمگی جنوبی تورکستانده ایجاد ایتیلدی.
مولانا لطفی، آتایی بلخی، امیرالکلام علیشیر نوایی، سلطان حسینبایقرا، ظهیرالدین محمّدبابر و باشقهلر اوز ادبی میراثینینگ کته قسمینی شو حدودده ایجاد ایتدیلر.
تیموریلر حاکمیتی دَوری اینیقسه، علیشیر نوایی یشهگن ییللر اوزبیک ادبیاتی تاریخینینگ آلتین دوری سنهلهدی.
بو ییللرده سوز ملکینینگ سلطانی اولوغ نوایی اوزینینگ بی بها ادبی خزینهسینی یرهتدی، در واقع اوشبو دَور اوزبیک ادبیاتی تاریخیده اوزبیک ادبی تیلینینگ شکللنیشی اوچون مهم دَور حسابلنهدی. شوندن کیین ادبیّاتیمیز بوتونلَی زوالگه یوز توتگنی اچینرلی بیر حال البته.
بونگه نوایی و بابر زمانیده وجودگه کیلگن ادبی محیطنینگ آرهدن کوتریلیشی و اوندن سونگ اوزبیک ادبی محیطی شکللنیشی اوچون لازم شرطلر یرهتیلمهگنی اساسی سبب حسابلنهدی. افغانستان شمال ولایتلری بوتونلَی کابل سلطنتی تامانیدن ضبط ایتیلگندن سونگ اوزبیک تیلی جدی روشده کم سیتیله باشلهدی.
در واقع بو تیل اوز یوقاریلیگیدن قویی سَری توشیب، سوزلاوچیلری تامانیدن خاندانلر و قیشلاقلر سطحیده، کوندهلیک معیشی تیلگه ایلهنیب قالدی. اوشنده، اوزبیکلر فرزندلری مکتبلر و تعلیم درگاهلریده دری و یا پشتو تیلیده اوقیتیلردی، اوزبیکلر حکومت ادارهلری و مکتبلرده اوزبیک تیلیده سوزلش حقوقیگه ایگه بولمی قالدیلر.
روایت قیلیشلریچه میمنه شهری مکتبلریدن بیریده اوزبیک تیلیده گپیرگن بیر اوزبیک اوقیتوچی مکتب ادارهسی تامانیدن جریمهگه تارتیلگن. اوزبیک یازووچی و ایجادکارلری کوپینچه دری تیلیده یازگنلر. اوزبیک تیلیده یازیلگن شعرلرنی مطبوعاتده همده کتاب شکلیده چاپ ایتیش منع ایتیلگن. بو ییللرده اوزبیکلر آرهسیده نوایی خوانلیک، مشربخوانلیک، یسّوی خوانلیک بولیب تورردی.
صوفی الله یار، هویدا و باشقهلر اثرلری خصوصی شکلده اوزبیکلر حیات کیچیرهدیگن قیشلاقلر مسجدلریده اماملر تامانیدن اوقیتیلگن خلاص. اورنی کیلگنده شونی هم ایتیب اوتیش کیرهک که، سابق قرال محمد ظاهر حاکمیتی دوریده افغانستان ملی مجلسینینگ اوزبیک وکیللری: ابوالخیر خیری، نظرمحمد نوا همده عبدالکریم نزیهی جلوه کبی اوزبیک ضیالیلر کورهشی و تشبثی نتیجهسیده ایلک بار افغانستان رادیوسیده اوزبیک و تورکمن تیللریده ایشیتتیریشلر باشلندی.
هرکون یریم ساعت اطرافیده یایینلنهدیگن بو ایشیتتیریشلر محمد ظاهرشاهنینگ عمکی بچهسی محمد داوود باشچیلیگیده عملگه آشیریلگن بیر حربی تونتریشدن کیین توختهتیلدی. بو احوال میلادی 1987 ییلنینگ اورتهلریگه چه دوام ایتدی.
قَیته جانلهنیش اوشبو سنهنینگ اپریل آییده مسکوگه طرفدار افغانستان خلق دموکراتیک حزبینینگ حربی منصبدارلری بولمیش قیزیللر بیر حربی تونتریش قیلیب، محمد داوود حاکمیتینی آغدریب، حاکمیتنی قولگه آلدیلر. شوندن باشلب ینه اوزبیک وتورکمن تیللریده ایشیتتیریشلر قَیته یولگه قوییلدی.
اوزبیک تیلیده گزیته نشریاتی
اوزبیک تیلیده «یولدوز» گزیتهسی نشر ایتیلدی. جریده باشلنیشده، رحمتلی محمد امین اوچقون سونگره آیخان بیانی و عبدالله رویینلر تامانیدن باشقریلیب کیلیندی. در واقع کمونیستیک کوزقرهشدهگی افغانستان خلق دموکراتیک حزبینینگ 14 ییللیک حاکمیتی دوریده اوزبیک تیلیده مطبوعاتده مقالهلر و شعرلرنی نشر ایتیش همده کتابلرنی چاپ قیلیشلیککه رخصت بیریلدی.
علیشیر نوایینینگ «خمسه» سی (انچه ضعیف و خطالری کوپ بولگن نسخه اساسیده آفست شکلیده)، مرحوم عبدالغفار بیانی همکارلیگیده همده «محبوب القلوب» اثری دوکتور محمد یعقوب واحدی جوزجانی تامانیدن نشر ایتیلدی. ظهیرالدین محمد بابر دیوانی همده نادره بیگمنینگ شعر دیوانی دوکتور شفیقه یارقین تشبثی نتیجهسیده باسیلدی.
انهشو دورده اوزبیکلر فرزندلرینینگ اوز آنه تیللریده تعلیم آلیشلری اوچون عملی قدملر تشلنگن ایدی. بیرینچی صنفدن تورتینچی صنفگهچه مکتب درسلیکلری اوزبیک تیلیده نشر ایتیلیب اوقیتیلهباشلهدی. بیشینچی صنفدن توقیزینچی صنفگهچه مکتب کتابلری تألیف ایتیلدی. پایتخت کابلده امیر علیشیر نوایی نامیدهگی مدنی انجمن تشکیل ایتیلیب فعالیتگه باشلهدی.
شاعر داکتر عبدالسلام آثم مذکور انجمن باشلیغی ایتیب تعیینلنگن ایدی. شو دَورده کابل عالی اوقوو یورتینینگ تیل و ادبیات فاکولتهسی قاشیده اوزبیک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتی تأسیس قیلیندی. اونلب اوزبیک طلبهلری بو دیپارتمنتده تحصیل آلدیلر. اولردن ایریملری حاضرگی کونده اوزبیک تیلی و ادبیاتی دیپارتمنتلریده اوزبیک تیلی و ادبیاتی اوقیتوچیلری صفتیده درس بیرهدیلر.
ایریم اوزبیکستانلیک استادلر جملهدن لالهخان و طلعت صالحاُفلر هم بو دیپارتمینتده اوزبیک تیلی و ادبیاتیدن درس بیردیلر. عینِ حالده اوشه پیتلرده بیر قطار اوزبیک یاشلری تاشکینت دولت بیلیم یورتیده اوقیشگه قبول قیلینیب اوزبیک تیلی و ادبیاتی متخصصلری صفتیده اوشبو درگاهنی بیتیرگنلر، اولردن عزیزالله آرال، خانم فوزیه آرال، نورالله آلتای، ذکرالله ایشانچ، خیرمحمد چاووش و باشقهلرنی ایسلش ممکن.
کمونیستک توزوم برهم بیریلیشی
افغانستانده کمونیستک توزومگه برهم بیریلگندن کیین شمالی ولایتلر بویلب حاکمیت جنرال دوستیم قولیگه اوتدی. دوستم رهبرلیگیدهگی افغانستان ملی اسلامی جنبش نامیده حربی ـ سیاسی تشکیلات اکثریت اوزبیکلر یشهیدیگن شمال ولایتلرده نظارت اورنتدی، اوشبو حدودلرده نسبی آسایشتهلیک برقرار ایدی. شمال ولایتلری مرکزی سنلمیش مزارشریف شهری اوزبیکلرنینگ مدنی فعالیتلری مرکزیگه ایلندی.
امیر علیشیر نوایی نامیدهگی مدنی انجمن بو شهرده قیته اوز فعالیتلرینی باشلهدی. شمالده اوزبیک تیلیده باسیلهدیگن «یولدوز»، «یاغدو»، «قویاش» و«توغری یول» نامیدهگی ژورناللر اوز خوانندهلری قولیگه ییتیب باردی. افغانستان ملی اسلامی جنبشنینگ مرکزی نشری «ندای اسلام» و «ارمغان» همده «فاریاب» و «جوزجانان» گزیتهلریده هم اوزبیک تیلیده یازیلگن مقالهلر و شعرلر نشر ایتیلردی. ایکّی ـ اوچ ییل دوامیده قطار کتابلر جملهدن «شجرۀ تراکمه»، «محبتنامه»، «اوزبیک ادبیاتی فرهنگی»، «بابرمنگولیگی»، «میزان الاوزان»، «شاعرلر تذکرهلری» همده اوزبیک ایجادکارلری توپلملری باسیلیب چیقدی.